Madde Detay

Fakîr mahlasını kullanan şairin gerçek adı Hacağa (Hacı Ağa), babasının adı Muhammed’dir. Mahlasını maddi durumuna uygun olarak seçmiştir (Semedova 1996: 5). Baba tarafından soyu İran şahı I. Abbas’ın sarayında şöhret kazanan şair Hâtem Ordubâdî’ye dayanmaktadır. Annesi İran’ın Karadağ bölgesinden, Üştibin köyünden Penah adlı bir bahçıvanın kızıdır (Semedova 1996: 5). Ordubad’da 1252/1836-37 yılında doğmuştur. Ticaret yapan babasıyla beraber küçük yaşlarından itibaren İran’ı dolaşmış, Tebriz ve Şiraz’da eğitim almıştır (Köçerli 2005: 208). İyi bir eğitim aldığı eserlerinden anlaşılmaktadır. Hicivleri nedeniyle takiplere uğrayan ve geçim sıkıntısı çeken Fakîr, Ordubad’ı terk ederek bir süre Türkistan ve İran’da yaşamıştır. Memleketine tekrar dönünce Ordubad’da yeni tarzda eğitim veren bir okul açmış ve hayatının önemli bir bölümünü öğretmenlikle geçirmiştir (Gedimov 1989: 10). Hayatının son yıllarında görme yetisini kaybetmiş, öğretmenlik yapamaz olmuş ve bu nedenle maddi durumu iyice kötüleşmiştir (Semedova 1996: 9). Köçerli, Fakîr’in ölüm tarihini 1303/1885-86 olarak vermiş (2005: 208) ve tüm diğer kaynaklar bu bilgiyi aynen aktarmışlardır. Gedimov, Fakîr’in torunu Doç. Nazife Memmedova’ya dayandırarak verdiği bilgide bu tarihi 1889 olarak düzeltmiştir (2010: 59).

Köçerli Fakîr’i keskin zekâlı ve hazırcevap biri olarak tanımlar (2005: 208). Eşi Hanımkız da İran’ın Üştibin köyündendir. Hacer, Muhammed, Telli, Rıza adlı dört çocuğu olmuştur (Gedimov 2010: 59). Bunlardan Muhammed Azerbaycan edebiyatı tarihinde “Memmed Said Ordubadi” imzasıyla ünlenen romancıdır. Fakîr, Ordubad’da kurulan Encümen-i Şuarâ adlı şiir meclisinin müdavimidir. 1870-1880’li yıllarda aynı meclisin başkanlığını da yapmıştır (Gedimov 1989: 5).

Fakîr Türkçe ve Farsça hem klasik tarzda hem de halk şiiri üslubunda eser vermiştir (Gedimov 2010: 67). Şiirleri Gülşen-i İrfân adlı yazma bir mecmuada toplanmıştır. Görme yetisini kaybettikten sonra şiirlerini şair arkadaşlarına dikte ederek yazdırdığı bilinen Fakîr’in Gülşen-i İrfân’ının da yakın arkadaşı ve döneminin bir başka şairi Muhammed Tâki Sıdkî’nin hattıyla yazıldığı anlaşılmaktadır (Gedimov 1989: 3). Köçerli, Fakîr’in oğlu Memmed Said Ordubadi’nin kendisine gönderdiği birkaç şiiri Azerbaycan Edebiyyatı adlı kitabına almıştır (2005: 208). Gülşen-i İrfân’dan Hikâyet-i Civanmerd-i Kürd adlı manzum hikâye de Molla Nesreddin dergisinin 10 Eylül 1907 tarihli 34. numarasında Fatı adıyla yayımlanmıştır (Gedimov 1989: 23). Fakîr’in şiirlerinin önemli bir bölümünü ise Gedimov, Bakü’de Kiril alfabesiyle yayımlatmıştır (1989). Bu baskıya Fakîr’in Türkçe şiirlerinden yaklaşık 130 gazeli, muhammes, terci-ibend, kaside ve rubaileri, manzum mektupları ve hicivleri ile Farsça 20 kadar gazel, 1 kaside ve 1 murabbasının çevirisi dâhildir. Halk şiiri tarzındaki eserleri kitaba alınmamıştır.

Fakîr, Fuzûlî’den etkilenmiş ve Fuzûlî’ye nazireler yazmıştır. Realist içerikli bazı gazellerinde Vâkıf ve Zâkir etkisi sezilmektedir (Gedimov 1989: 18). Şarabı öven ve zahitlik aleyhinde yazılan gazellerine ise Hayyâm ruhu hâkimdir (Gasımzade 1974: 403). Fakîr’in dinî ve tasavvufi içerikli gazelleri de bulunmaktadır. Encümen-i Şuarâ üyelerinden Muhammed Tâki Sıdkî, Kudsî Venendî, Ahmed Ağa Şem’î, Usta Zeynel Nakkaş gibi şairlerle arkadaş olduğu bilinmektedir.

Gasımzade, Feyzulla (1974). XIX Esr Azerbaycan Edebiyyatı Tarihi. Bakü: Maarif Neşriyatı.

Gedimov, Esger (2010). XIX Esr Ordubad Edebi Mühiti. Bakü: ADPU Neşriyatı.

Gedimov, Esger (hzl.) (1989). Fegir Ordubadi, Ağlar Gelem Elimde. Bakü: Yazıçı Yay.

Köçerli, Firidun Bey (2005). Azerbaycan Edebiyyatı. C. 2. Bakü: Avrasya Pres Yay.

Semedova, Naile (hzl.) (1996). Memmed Seid Ordubadi, Heyatım ve Mühitim. Bakü: Azerbaycan Devlet Neşriyatı.

Gazel

Diken o leblere göz bağrını kebâb ister

Ne cânda kuvvet ü tâkat ne gözde hâb ister

Kaşun tutub saf-ı müjgânun üzre eğri kılıç

Nice ki şâh bakar leşkere hisâb ister

Bu zülfe şâne vurub gönlümi harâb etme

Meger vilâyetini pâdşeh harâb ister

Yüzün görende düşüb özge hâle zâr olurum

Yetende yârine âşık karâr-ı tâb siter

Siyâh zülfüne dil bağludur ezel günden

Sana esîrdi ne gull ne tınâb ister

Yüzün yanında günün yokdu zerre mikdârı

Söle ki çıkmaya âlem bir âfitâb ister

Ak üzre kara telün her taraf gezer dolanur

Değil galat belî akrep ki mâh-tâb ister

Böle vefâsıza dil vermeyün Müselmânlar

Ne bir bakar mana saru ne bir cevâb ister

Ne yahşidür vereler yâri yâre âlemde

Bu adli şâh ilesün dahi ger sevâb ister

Tutar arak yüzünü gül yüzinde şebnem tek

Gören o şebnemi ne gül ne de gül-âb ister

Görüb gözüm yaşını gönlümün hayâlin bul

Bu âşikâre işe ne hat ü kitâb ister

Gönülde rişte-yi zülfün hayâli ukdelenüb

Görende zülfünü her lahza pîç ü tâb ister

Fakîr tâ nazarundan düşüb olub mahrûm

O bahtı karayı âlem ne şeyh ü şâb ister

Gazel

Gitme çok hâba gözüm bir defa bîdâr ol ol

İçme gaflet meyini dehrde huşyâr ol ol

Bu niçe günde gelir hidmetine peyk-i ecel

Nâme-yi mergi tutar elde haber-dâr ol ol

Koyma gafletde geçe ömrünü ey yâr-ı azîz

Halka-yı aşka gelüb tâlib-i dîdâr ol ol

Aklsız sûfî gibi tutma tecerrüd küncin

Git harâbâta mey iç dîdesi hummâr ol ol

Giyme zâhid gibi tezvîr ü riyâ hırkasını

Rindler delkını giy dehrde bî-âr ol ol

Künc-i vahdetde çü âbid bedenün eyleme mû

Meclis-i ayşde çengin hamına târ ol ol

Vâizâ hûrî vü gılmân hevesin eyleme çok

Men gibi âşık-ı bir dilber-i ayyâr ol ol

Hak dağıtsın evün ey zâhid-i bî-akl u kemâl

Bu kadar satma riyâ bende-yi Gaffâr ol ol

Ürkeğen har gibi bâzâra niçün girmezsin

Kim deyübdür sana bu haddede gaddâr ol ol

Tûşe az menzil uzak kafile çok bedraka yok

Kibrden nahvetiden besdi sebük-bâr ol ol

Yüzüni koygile hâk-i rehine rindlerin

Hâdim-i bâr-geh-i Haydar-ı kerrâr ol ol

Yâ Alî gayr-ı günâh yokdu reh-âverd-i sefer

Nez‘ide kabrde mahşerde meded-kâr ol ol

Koyma mahşerde Fakîr’in ola ruhsârı siyâh

Yokdu feryâd-resi hemdemi sen yâr ol ol

(Gedimov, Esger (hzl.) (1989). Fegir Ordubadi, Ağlar Gelem Elimde. Bakü: Yazıçı Yay. 37-38.)