Madde Detay

Şiirlerinde Fethî ve Alî mahlaslarını ayrı ayrı veya aynı manzumesinde birlikte kullandı. 1219/1804-05 yılında bugün Bulgaristan sınırları içindeki Ruscuk’ta doğdu. Eserlerinde seyyid olduğunu bildiren Mehmed Alî Fethî’nin babasının adı Osmân’dır. Bundan dolayı Mehmed Alî, memleketinde Osmân Bey-zâde diye tanındı. Gençliğinde yüksek İslami ilimleri tahsil etmek için Edirne’ye geldi ve bu şehirde uzun müddet ikamet etti. 1239/1824 senesinde yirmi yaşında İstanbul’a giden Alî Fethî, bir müddet Dersaadet’te ilim öğretimiyle vakit geçirdi. Onun bu sıralarda Aksaray Sinekli Bakkal’da Kuşadalı Tekkesi adıyla bilinen dergâhta tasavvufi faaliyetlerle meşgul Kuşadalı İbrâhim Halvetî’ye (1188/1774-1262/1846) intisap ettiği anlaşılmaktadır. 1245/1829 yılında Ruscuk’a dönen Alî Fethî, memleketinde bir müddet mektep hocalığı yaptı. 1251/1835’te yeniden İstanbul’a geldi. Burada müderris olarak birkaç sene ilim öğretimiyle uğraştı. 1255/1840 yılında açılan Mekteb-i Maârif-i Adliye muallimliğine tayin edildi. Aynı yıl Huzur Derslerine muhatap olarak katılan Alî Fethî Efendi’nin bu vazifesi 1271/1855 yılına kadar devam etti. 1263/1847’de bazı sebeplerden dolayı hocalık memuriyetini bırakıp Fatih Camisi'nde tefsir dersleri vermeye başladı. 1266/1851 senesi sonlarında Meclis-i Maârif-i Umûmiye, bir yıl sonra ise Encümen-i Dâniş azası arasına katıldı. Anılan akademik encümen azalığına seçilmesine bir teşekkür ifadesi olarak 1268/1852’de İlm-i Tabakāt-ı Arz adlı eseri Arapçadan Türkçeye çevirdi. Alî Fethî Efendi, sultanın buyruğu üzerine 1267-71/1851-55 yılları arasında İstanbul’daki vakıf kütüphanelerinde karışık hâlde bulunan kitapların isimlerini, yazarlarını, hangi dilde yazıldıklarını ve hangi ilim dallarına ait olduklarını tespite gayret etti. Dört yıl süren çalışması sonucunda el-Âsâru’l-aliyye fî Hazâ’ini’l-kütübi’l-Osmâniyye adlı eserini meydana getirdi. Padişaha sunduğu bu çalışmanın karşılığında terfî ettirilip ihsana nail olan Alî Fethî Efendi, takriben bir sene sonra 1272/1856 yılında Halep mollalığına tayin edildi. Devrinin tanınmış ilim adamlarından ve faziletli kişilerinden olan Mehmed Alî Fethî, 22 Rebîülevvel 1274/ 10 Kasım 1857 tarihinde İstanbul’da vefat etti ve Eyüp’te Mihrişâh Vâlide Sultân haziresinde gömüldü.

Mehmed Alî Fethî, sadece zahirî ilimleri tahsil etmek ve öğretmekle yetinmemiş, tasavvufla da fiilen alakadar olmuş bir kişidir. Rusçuklu Alî Fethî, Kuşadalı’nın zamanımıza ulaşan mektuplarından anlaşıldığına göre onun en fazla mektup yazdığı müridi ve zikir telkin etmekle vazifelendirdiği kişilerdendir. Şiir ve nesirdeki maharetiyle çeşitli ilim dallarına ait vukufu, çağdaşları tarafından övülerek anlatılan Mehmed Alî Fethî’nin hilye, hadis ve vecize tercümeleri, ayrıca bibliyografya ve jeoloji konusunda eserleri vardır. Eserlerinden birkaçı basılabilmiş, diğerleri ise el yazması hâlinde kalmıştır. Eserleri şöyle sıralanabilir:

1. İlm-i Tabakât-ı Arz: 1269/1853'te XV+142 sayfa hâlinde İstanbul'da basılmıştır. Fransız jeologlarından Nérée Boubée’nin 1833’te Paris’te yayımladığı Géologie Populaire à la Portée de Tout le Monde Appliquée à l’Agriculture et à l’Industrie (Ziraat ve Sanayiye Uygulamalı, Herkesin Ulaşabileceği Popüler Jeoloji) adlı Fransızca eser, önce Arapça'ya tercüme edilerek Bulak’ta basılmış; daha sonra bu Arapça tercüme, Mehmed Alî Fethî tarafından Türkçe'ye çevrilmiştir.

2. Terceme-i Kelâm-ı Erba‘în-i Hazret-i ‘Aliyyü’l-Murtazâ: 1276/1859'da İstanbul'da basılmıştır. Hz. Alî'nin sözleri arasından seçilmiş kırk bir vecizenin nesirle Türkçe'ye tercümesinden ve yarısının kısaca şerhinden ibaret bir kitapçıktır. Âdem Ceyhan tarafından bir incelemeyle yayımlanmıştır (bk. Ceyhan 2011).

3. Terceme-i Nesâyıh-ı Eflâtûn-ı İlâhî: 1280/1864'te İstanbul'da basılmıştır. Ünlü Yunan filozofu Eflâtun’un kırk bir veciz sözünün Türkçe'ye tercümesinden ibaret, sekiz sayfalık mensur bir kitapçıktır.

4. Mîlâd-ı Muhammediyye-i Hâkāniyye ve Hilye-i Fethiyye-i Sultâniyye (Hilye-i Sultânî): Müellif, bu eserini 1256/1840’ta yazmaya başlamış ve 1259/ 1843 yılında tamamlamıştır. Sultan Abdülmecîd’e sunulan ve kısaca “Hilye-i Sultânî” olarak anılan kitabın Alî Fethî Efendi tarafından konmuş adı, “Mîlâd-ı Muhammediyye-i Hâkāniyye ve Hilye-i Fethiyye-i Sultâniyye”dir. İçinde yer yer manzum parçalar da bulunan, Türkçe mensur bir eserdir. 12 baptan ibaret eserde hem Hz. Peygamber’in doğumuna, hem de fiziki yapısına ait konular hakkında bilgi verilmektedir. Eserin 1 Ramazan 1259/25 Eylül 1843'te müellif tarafından temize çekilmiş bir nüshası, İÜ Ktp. Nadir Eserler Bölümü TY, Nr.7368’dedir. Hüseyin Şıra bu eser hakkında inceleme ve metinden meydana gelen bir yüksek lisans çalışması yapmıştır (Şıra 2008).

5. el-Âsâru’l-aliyye fî Hazâ’ini’l-kütübi’l-Osmâniyye: Beyazıt Devlet Ktp. Nr. 5092-5093; TTK Ktp. Y 1002, 1032'de nüshaları bulunmaktadır. İstanbul vakıf kütüphanelerinin isimlerini ve cetvellerini içine alan bir eserdir.

6. Risâle-i Feyz-i Fezâ’i1 ve Nûr-ı Nevâfil: Bir mukaddime, bir bab ve bir hatime üzerine düzenlenmiştir. Eserinin başlangıcında beş vakit namazın faziletlerinden bahseden yazar, müteakip fasıllarda nafile ibadetlerin hikmetini anlatmaya geçmektedir.

7. Risâle-i Sermâye-i Necât li Kesbi Merâtibihü’d-derecât: Kadı Iyâz’ın eş-Şifâ adlı eserinin 1. Kısım 2. Bâb 24. Faslının sonunda yer alan hadisin tercüme ve şerhidir.

8. Risâle-i Hayrü’l-hasen li vusûli mehâsini el-müsteşârü mü’temen: İÜ Ktp. Nadir Eserler Bölümü, Nr. 6656'da bir nüshası bulunmaktadır. Mukaddime, dört fasıl ve hatimeden ibaret olan eserde aklın fazileti, mahiyeti, artması ve eksilmesi gibi konular üzerinde durulmakta; “İstişare edilen, güvenilendir.” mealindeki hadisin senedi, manası, vürud sebebi hakkında bilgi verilmekte; bu arada danışmanın faydalarından bahsedilmektedir. İlm-i Tabakāt-ı Arz adlı eserinin baş tarafında yer alan tercüme sebebinden, mütercimin bu kitabını 1269/1852 yılından önce telif ettiği anlaşılmaktadır.

Mehmed Alî Fethî, sadece zahiri ilimleri tahsil etmek ve öğretmekle yetinmemiş, tasavvufla da fiilen alakadar olmuş bir kişidir. Rusçuklu Alî Fethî, Kuşadalı İbrâhim Halvetînin zamanımıza ulaşan mektuplarından anlaşıldığına göre, en fazla mektup yazdığı müridi ve zikir telkin etmekle vazifelendirdiği kişilerdendir. Şiir ve nesirdeki maharetiyle çeşitli ilim dallarına ait vukufu, çağdaşları tarafından övülerek anlatılan Mehmed Alî Fethî’nin mevlid-hilye, hadis ve vecize tercümeleri, ayrıca bibliyografya ve jeoloji konusunda eserleri vardır. Yaşadığı çağın aydınları arasında görülen Batı dil, kültür, bilim ve edebiyatına alaka, iki tercümesinden anlaşıldığına göre, onda dolaylı yoldan, Arapça üzerinden olmuştur. Yazar, bu tercümelerinde İslam esaslarına aykırı şeyler yazmamaya dikkat etmiştir. Şairin ifadesi oldukça düzgün görünmektedir. Bazı tercümelerinde kısa cümlelerden meydana gelen, sade ve orta derecede denebilecek bir nesir üslubunu tercih eden yazar, Hilye-i Sultânî’nin mensur kısımlarında sanat gayesiyle yer yer süslü bir anlatış yolunu tutmuştur.

Azamat, Nihat (1984). “Yaşar Nuri Öztürk: Kuşadalı İbrahim Halveti. Hayatı, Düşünceleri, Mektupları, İstanbul 1982, XV+ 301 sahife”. Osmanlı Araştırmaları (IV): 323-335.

Azamat, Nihat (2002). “Kuşadalı İbrâhim Efendi”. İslâm Ansiklopedisi. C. 26. Ankara: TDV Yay. 468-470.

Birinci, Ali (1999). “Mehmed Ali Fethi (Rusçuklu)”. Yapıtları ve Yaşamlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi. C. 2. İstanbul. 104-105.

Bursalı Mehmed Tâhir (1324/1908). Aydın Vilâyetine Mensup Meşâyıh, Ulemâ, Müverrihîn ve Etibbânın Terâcim-i Ahvâli. İzmir: Keşişyan Matbaası.

Bursalı Mehmed Tâhir (1333/1915). Osmanlı Müellifleri. C. 1. İstanbul: Matbaa-i Âmire.

Ceyhan, Âdem (2006). Türk Edebiyatı’nda Hazret-i Ali Vecizeleri. Ankara: Öncü Kitap.

Ceyhan, Âdem (2011). “Mehmed Ali Fethînin Hz. Ali’den Kırk Söz Tercümesi: Terceme-i Kelâm-ı Erba‘în-i Hazret-i ‘Aliyyü’l-Murtazâ”. Sûfî Araştırmaları 2 (3): 11-42.

Dölen, Emre (1994). “İlk Türkçe Jeoloji Kitabı”. Müteferrika. (3): 205-210.

Ergin, Osman (1937). Muallim M. Cevdet’in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi. İstanbul: Bozkurt Basımevi.

Fatîn Dâvud (1271/1855). Hâtimetü'l-eş'âr. İstanbul: İstihkâ Alayları Litografya Destgâhı.

Gövsa, İbrahim Alâettin (1946). Türk Meşhurları Ansiklopedisi. Yedigün Neşriyatı.

İnal, İbnü'l-Emin Mahmud Kemal- Aktuç, Avni (hzl.) (1955). Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-‘ârifîn esmâ’ü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.

İnal, İbnü'l-Emin Mahmud Kemal (1988). Son Asır Türk Şairleri. C. 1. İstanbul: Dergah Yay.

Mehmed Süreyyâ (1315/1898). Sicill-i Osmânî yâhud Tezkire-i Meşâhîr-i Osmâniyye. C. 4. İstanbul: Matbaa-i Âmire.

Öztürk,Yaşar Nuri (1982). Kutsal Gönüllü Velî Kuşadalı İbrâhim Halvetî. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası.

Şengör, Celâl A. M. (2009-10). “Osmanlı’nın İlk Jeoloji Kitabı ve Osmanlı’da jeolojinin Durumu Hakkında Öğrettikleri”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları. XI(1-2): 119-158.

Şıra, Hüseyin (2008). Rusçuklu Ali Fethi Efendi, Hayatı, Eserleri ve Hilyesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Mîlâd-ı Muhammediyye-i Hâkāniyye ve Hilye-i Fethiyye-i Sultâniyye'den

Lebleri dürler saçardı her biri bir nûr idi

Muntazamdı sözleri gerçi dür-i mensûr idi

Şâir ü sâhir diyenler küfr ile merdûd olup

Nesr-i mu‘ciz-isrini idrâkden mehcûr idi

Âşık anlar nükte-i nutk-ı Habîbi feyzle

Gûş u hûş-ı ehl-i îmâna sözi menşûr idi

Ol idi tefsîr eden Cibrîl’e vahy-i münzeli

Sûretâ gerçi beşerdi nûr idi mestûr idi

Her seher feyz-i visâlin aşk ile şâdânıyım

Nice mahzûn lehcesiyle Fethî-veş mesrûr idi

(Ruscuklu Fethî Alî. Mîlâd-ı Muhammediyye-i Hâkāniyye ve Hilye-i Fethiyye-i Sultâniyye. İÜ Ktp. Nadir Eserler Bölümü, TY 7368, vr. 78a-b.)

Kişinin suhan ve güftârı, aklının mihek ve mi‘yârıdır.

(Ruscuklu Fethî Alî (1276/1859). Terceme-i Kelâm-ı Erba‘în-i Hazret-i ‘Aliyyü’l-Murtazâ. İstanbul: Beyoğlu Kışlak-ı Hümâyûnu Litografyası. 6-7.)

Evvelâ Mâbudunu bil ve hakkını hıfz eyle, bâdehu kasd ü himmetini tâlîm ve taallüme kasr u hasr eyle.

(Ruscuklu Fethî Alî (1280/1864). Terceme-i Nesâyıh-ı Eflâtûn-ı İlâhî. İstanbul: İstihkâm Alayları Litografyası. 3.)