Madde Detay

Asıl adı Mehmed Salih Hayrî Efendi’dir. “Türk Hayrî” namıyla tanındı. Ankara’nın Ayaş ilçesinde doğdu. Gençliğinde İstanbul’a geldi. 1256/1840-41’de Tahaffuz-hâneye, yani Karantina İdaresine istintak kâtibi oldu. 1261/1845’te yapılan bir sûr-ı hümâyûnda kendisine hâcegânlık rütbesi verildi (Fatîn Dâvud 1271: 90; Mehmed Süreyyâ 1311: 320; Özgül 2000: 905). 5000 kuruş maaşla emekliye sevk edildikten bir süre sonra felç geçirdi. Bu hâldeyken hacca gittiği rivayet edilir. İstanbul’da ya 1293/1876’da ya da 1294/1877’te vefat etti (Özgül 2000: 906-907).

Bir hayli şiiri olduğunu Hâtimetü’l-Eş’âr bildirse de (Fatîn 1271: 90) Hayrî Efendi bir Dîvân tertip etmedi. 1853-1856 Kırım Savaşı’nı manzum olarak anlattığı Hayrâbâd, bu önemli hadise hakkında yerli muharrirler tarafından kaleme alınan ilk eser oldu. Yaklaşık 4000 beyit tutan 317 bend hâlinde yazılan Hayrâbâd, gazavatnâme geleneğinin son örneklerinden biri olarak kabul edildi. 1852’de Rus elçisi Mençikof’un İstanbul’a gelmesinden 1856 Islahat Fermanı’na kadar olan dönemin anlatıldığı eserde Balkanlar, Kırım ve Kars cephelerindeki savaşların en küçük ayrıntıları dahi aktarıldı. Hayrâbâd’da Hayrî ayrıca harekâtın askerî ve siyasi arka planına, devrin yöneticileri arasındaki rekabete, Kırım Savaşı hakkında Avrupa parlamentolarında gerçekleşen tartışmalarla Yunan İsyanı’na temas etti (Birinci 1988: 7-15). Eser, Necat Birinci tarafından Kırım Zafernâmesi – Hayrâbâd- ismiyle 1988’de Ankara’da yayımlandı. Şinâsi (ö. 1871), Nâmık Kemal (ö. 1888) ve Ziyâ Paşa (ö. 1880) ile de münasebetleri olan Hayrî, Sadrazam Mehmed Emîn Âli Paşa’ya (ö. 1871) bağlılığından dolayı bu isimler tarafından dışlandı. Öyle ki Ziyâ Paşa, Âli Paşa’yı hicvettiği Zafernâme isimli eserini onun müntesiplerinden olan Salih Hayrî adına tahmis etti.

Birinci, Necat (1988). Kırım Zafernâmesi -Hayrâbât-. Ankara: KT. Yay.

Cunbur, Müjgân (2004). “Hayrî”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. 4. Ankara: AKM Yay. 440.

Fatîn Dâvud (1271). Hâtimetü’l-Eş’âr. İstanbul: İstihkâm Alayları Litografya Destgâhı. 90.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C.1. Ankara: Bizim Büro Yay.

Mehmed Süreyyâ (1311).  Sicill-i Osmânî. C. 2. İstanbul: Matbaa-i Âmire.

Özgül, M. Kayahan (hzl.) (2000). İbnü’l-Emin Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri. C. II. Ankara: AKM Yay.

Şahoğlu, Fikret (hzl.) (yty.). Zafernâme/Ziya Paşa. İstanbul: Tercüman Gazetesi 1001 Temel Eser.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1981). “Hayrî”. C. 4. İstanbul: Dergâh Yay. 183.

Gazel

Görüp ey şûh mutrib sanma bir bir üstühândır bu

Senin oklar sürüp inletdigin sînekemândır bu

Gönül fânûsı pür-eşkâle döndü şem’-i rûyunla

Sabâh-ı haşre dek sönmez yanar bir şem’dândır bu

Sakın berk-i niyâz-ı vaslı tahmîl eyleme ey dil

O nev-res nahl-i bâğ-ı işveye bâr-ı girândır bu

Fürûg-ı neyyir-i ruhsârı tutdu Şemsi Pâşâ’yı

Geçen gün gördüm ol mihr-i sipihr-i hüsn ü ândır bu

Isırdı dîdem ol nûr-ı basardır hâtıra geldi

Beşikde gördügüm merdüm-nişîn-i çeşm ü cândır bu

Alup hülyâda ol tâze nihâl-ı nâzı âgûşa

Dedim bir köhne nahle vasl olmuş nev-fidândır bu

Beli âsân gibi bin ince belden geçmeden güçdür

Aşılmaz mâverâsı pür-hatar bir mûmiyândır bu

Degildir dâg-ı tîr-i gamzesi geçdikçe taş dikdi

Fezâ-yı sînem Ok Meydânı’dır seng-i nişândır bu

Tehî dönmez gelen dergâh-ı Mevlânâ’ya ey Hayrî

Matâf-ı kudsiyândır bir mu‘allâ âsitândır bu

(Fatîn Dâvud (1271). Hâtimetü’l-Eş’âr. İstanbul: İstihkâm Alayları Litografya Destgâhı. 90.)