İLMÎ, İlmî Dede

(d. ?/? - ö. 1020/1611-12)
divan şairi
(Divan/Yazılı Edebiyat / 16. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)
ISBN: 978-9944-237-86-4

Bağdat’ta doğdu. Öğrenimini tamamladıktan sonra İstanbul’da gelerek Fatih Medresesi’nde müderrislik yaptı. Aynı zamanda dönemindeki devlet büyükleri ve ilim erbabına özel dersler verdi. Daha sonra Kahire’ye kadı vekili oldu. Buradan hacca gitti. Hac dönüşü Şam’da Mevlevî şeyhlerinden Dâlî Dede (öl. 1601)’ye mürit ve onun ölümü üzerine de şeyh oldu. Bu esnada Bağdatlı Rûhî, Derviş Samtî ve Derviş Ünsî gibi birçok şair İlmî’nin dairesine girerek ondan ders aldı. Şam ve Halep civarındaki Seyyid Nesîmî’nin yolundan giden Hurûfî şairler idam edilirken İlmî’nin himayesindeki şairler bu tehlikeden onun sayesinde kurtuldu. İlmî, 1020/1611-12 yılında Şam’da öldü. Şam’da, Dede Kartal’ın mezarı yanına gömüldü.

Eserleri:

1. DîvânBilinen tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde Halet Efendi bölümünde 166 numarada kayıtlıdır. Mürettep hâldeki 35 kaside, 157 gazel, 1 terci-i bend, 1 terkib-i bend, 1 tahmis, 3 kıt’a, 5 rubai ve 2 tarih bulunmaktadır. Eser üzerinde bir yüksek lisans tez çalışması yapılmıştır (Oğuz 2002).

2. Şerh-i Cezîre-i MesnevîEser, Yûsuf-ı Sîne-çâk (ö.1546)’ın Mesnevî’den seçtiği 366 beytin yer aldığı Cezîre-i Mesnevî adlı eserinin ilk şerhlerinden biridir. İlmî Dede, şerhine Mesnevî’nin ilk on sekiz beytinin şerhi ile başlamıştır. Bütün bir şerh boyunca önce şerhini yapacağı beyti vermiş, daha sonra da söz konusu beytin tercümesini ve şerhini yapmıştır. Şerhte mutasavvıf kişiliğinin etkisiyle yer yer tasavvufî açıklamalarda da bulunmuştur (Demirel 2007: 483-84). Şerh-i Cezîre-i Mesnevî’nin başta İstanbul kütüphaneleri olmak üzere birçok kütüphanede yazma nüshası bulunmaktadır.

3. Menâkıb-ı Hazret-i Mevlânâ: Eserde Mevlâna’nın menkıbelerini anlatılmıştır. Eserin bir yazma nüshası, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Köşkü, 458 numarada kayıtlıdır.

4. Manzûme-i FerâizBir fıkıh kitabıdır. Çeşitli kütüphanelerde nüshalarına tesadüf edilmektedir.

5. Futûhat ve Füsûs-ı Hikem Şerhi: İlmî Dede’nin Şeyh-i Ekber’in Futûhat ve Füsûs-ı Hikem adlı eserlerinin bir kısmına yaptığı şerhlerdir.

İyi bir âlim ve mutasavvıf olarak tanınan İlmî Dede, şair kimliğiyle de şöhret bulmuştur. Arapça, Farsça ve Türkçe olmak üzere üç dilde şiirler yazmıştır.

Kaynakça

Ali Enver (1309). Semâ-hâne-i Edeb. İstanbul.

Demirel, Şener (2007). “Mevlânâ’nın Mesnevî’sinin Türkçe Şerhleri Üzerine Bir Literatür Çalışması”. TALİD, (Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi), Eski Türk Edebiyatı Özel Sayısı 5 (10): 469-504.

Genç, İlhan (hzl.) (2000). Tezkîre-i Şu’arâ-yı Mevleviyye. Ankara: AKM Yay.

Güleç, İsmail (2004). “Türk Edebiyatında Cezîre-i Mesnevi Şerhleri”. Osmanlı Araştırmaları: The Journal of Ottoman Studies XXIV: 159–179.

İpekten, Halûk, M. İsen, R. Toparlı, N. Okçu ve T. Karabey (1998). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî- Dîvân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. C. 2. Ankara: Bizim Büro Yay.

Oğuz, Serhat (2002). İlmi Dede el-Mevlevi el-Bağdadi Hayatı, Sanatı, Eserleri ve Divanı (İnceleme ve Tenkitli Metin). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniv. 

Yavuz, Fikri ve İsmail Özen (hzl) (1972). Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri. C. 1. İstanbul: Meral Yay.

Madde Yazım Bilgileri

Yazar: DOÇ. DR. YUNUS KAPLAN
Yayın Tarihi: 28.03.2014
Güncelleme Tarihi: 02.12.2020

Eserlerinden Örnekler

Gazel

‘Uşşâka fenâ menzilidür cây-ı ikâmet

Yoklukda olur ehl-i dile emn ü selâmet

 

Ârâyiş-i kevn ile dil olmaz mütesellî

Bend eyleyemez ‘âşıkı esbâb-ı nedâmet

 

Dil-dâr iledür ‘ârifün eglencesi her dem

Sanman anı âlûde ide keşf-i kerâmet

 

Dil mahzen-i gencîne-i ‘aşk-ı ezelîdür

Eşkiyle ruhun sîm ü zeri ana ‘alâmet

 

Mahv eyledi agyâr hayâlâtını ‘İlmî

Tefsîr idemez hâtırını gerd-i melâmet

(Genç, İlhan (hzl.) (2000). Tezkîre-i Şu’arâ-yı Mevleviyye. Ankara: AKM Yay. 349-50.)

 

Şerh-i Cezîre-i Mesnevî’den:

Buyururlar hazret ki; sîne isterin firâkdan şerha şerha olmuş ola, tâ derd-i iştiyâkun şerhini söyleyem. Ya’ni Adem neyistândan ki ‘âlem-i ervahdur, ayrılmış ve kesilmiş ve ol ‘âlemden ayrıldugın bilüp anun derûnından sînesi şerha şerha ve pâre vü pâre bir kimse isterin. Ol ‘âlemün iştiyâk-ı derdinden, ana şerh eyleyeyim ki ne hâletde oldugum bile ve sergüzeştümden âgâh ola. Ve illâ ol ‘âlemden haberi olmayan bîgane keyfiyet ile hem-derd ve hem-zebân olur ve benüm derd-i iştiyâkumı nice fehm ider. Ma’lûm oldı ki gark olmışun hâlini yine gark olmış bilür

(Güleç, İsmail (2004). “Türk Edebiyatında Cezîre-i Mesnevi Şerhleri”. Osmanlı Araştırmaları: The Journal of Ottoman Studies. XXIV: 164).


İlişkili Maddeler

Sn.Madde AdıD.Tarihi / Ö.TarihiBenzerlikİncele
1MUHTEREMd. ? - ö. 1621\'den sonraDoğum YeriGörüntüle
2ZÂKÎ, Abdullah Zâkî Efendi, A‘mâ Zâkîd. 1808-09? - ö. 1832-33Doğum YeriGörüntüle
3HÂDİMÎ, Pîr-zâde Hasan Hâdimî Efendid. ? - ö. ?Doğum YeriGörüntüle
4MUHTEREMd. ? - ö. 1621\'den sonraDoğum YılıGörüntüle
5ZÂKÎ, Abdullah Zâkî Efendi, A‘mâ Zâkîd. 1808-09? - ö. 1832-33Doğum YılıGörüntüle
6HÂDİMÎ, Pîr-zâde Hasan Hâdimî Efendid. ? - ö. ?Doğum YılıGörüntüle
7MUHTEREMd. ? - ö. 1621\'den sonraÖlüm YılıGörüntüle
8ZÂKÎ, Abdullah Zâkî Efendi, A‘mâ Zâkîd. 1808-09? - ö. 1832-33Ölüm YılıGörüntüle
9HÂDİMÎ, Pîr-zâde Hasan Hâdimî Efendid. ? - ö. ?Ölüm YılıGörüntüle
10MUHTEREMd. ? - ö. 1621\'den sonraMeslekGörüntüle
11ZÂKÎ, Abdullah Zâkî Efendi, A‘mâ Zâkîd. 1808-09? - ö. 1832-33MeslekGörüntüle
12HÂDİMÎ, Pîr-zâde Hasan Hâdimî Efendid. ? - ö. ?MeslekGörüntüle
13MUHTEREMd. ? - ö. 1621\'den sonraAlan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
14ZÂKÎ, Abdullah Zâkî Efendi, A‘mâ Zâkîd. 1808-09? - ö. 1832-33Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
15HÂDİMÎ, Pîr-zâde Hasan Hâdimî Efendid. ? - ö. ?Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
16MUHTEREMd. ? - ö. 1621\'den sonraMadde AdıGörüntüle
17ZÂKÎ, Abdullah Zâkî Efendi, A‘mâ Zâkîd. 1808-09? - ö. 1832-33Madde AdıGörüntüle
18HÂDİMÎ, Pîr-zâde Hasan Hâdimî Efendid. ? - ö. ?Madde AdıGörüntüle