Madde Detay

Kul Hartun, Salmaslı Kul Hartun, Kul Harutyun gibi adlarla tanınan İran-Ermeni muhiti âşıklarından olan Kul Artun’un aslen Gregoryen Ermeni veya Gregoryen Türk olduğu şeklinde görüşler vardır. Doğum tarihi kesin olarak bilinmeyen Salmaslı Kul Artun, XVII-XVIII. yüzyıl şairi olarak kabul görmesine rağmen XIX. yüzyılda yaşamış olmasını muhtemel gören araştırmacılar da vardır. Salmas’ta Haro kısa adıyla da tanınan Kul Artun’un değirmen işçiliği ve seyyar satıcılık yaptığı bilinmektedir. Bir şiirinde “Adım Kul Hartun, vetenim Salmas / Elime, vatane hain değilem” diyerek memleketinin bugün İran’ın Güney Azerbaycan bölgesinde yer alan Salmas şehri olduğunu ifade etmektedir. Bölgedeki tasavvufi halk şiiri geleneğinin son temsilcilerinden olan Kul Artun’un “kul” mahlasının tasavvufa yakınlığını işaret etmesi dışında badeli bir bir hak âşığı olduğu, Hz. Ali elinden bade içtiği de halk rivayetlerinde anlatılmaktadır. “Salmaslı Kul Artun der yazılar geldi başa / İçtim pir elinden kaynadım geldim coşa” mısralarını doğrulayan bir rivayete göre rüyasında Hz. Ali elinden bade içmiştir. Bir başka rivayete göre ise bölgede yaşanan kuraklık sırasında çalıştığı değirmenden yoksullara un dağıtan Artun’un rüyasına Hazreti Ali girip fakirlere dağıttığı undan yapılmış ekmek parçasını ağzına koymuştur. Artun o andan itibaren şiirler söylemeye başlamıştır. Araştırmacılar şiirlerinden hareketle onun 15 yaşında âşık olduğunu, âşıklıktan itibaren 65 yıl yaşayıp 80 yaşında öldüğünü tahmin etmektedirler. Kabri Salmas’ın Sarna köyündedir. Mezar taşında elinde sazı olan bir âşık resmi vardır, ancak tarih kaydı yoktur. Bir rivayete göre öldüğünde Ermeniler de, Türkler de kendi dinlerinden olmadığı gerekçesiyle mezarlıklarına defnetmek istememişlerdir. Ancak üç gün sonra Ermeni mezarlığına defni hususunda uzlaşılabilmiştir.

Ermeni “aşug”larını yaşadıkları coğrafi bölgelere ve kullandıkları dillere göre beş büyük mektebe ayıran G. Levonyan’a göre XVII.-XVIII. yüzyılda Isfahan merkezli olan ve mensupları Ermenice, Türkçe ve Farsça şiirler söyleyebilen İran-Ermeni mektebinin en tanınmış şairlerinden biri Kul Artun’dur (Türkmen 1982: 18). Ermeni araştırmacı Berberian’a göre ise XVII. yüzyıl Yeni Culfa İran Okulu’na mensup aşuglardandır (Pamukciyan 2002: XIII). Türk âşıklık geleneğine göre ise, Azerbaycan, Anadolu, Türkmenistan ve Kerkük âşık mekteplerinin birleşmesinden ortaya çıkan Urmiye Âşık Mektebinin kurucu ve usta âşıklarındandır. Erivan Devlet Kütüphanesi Madenataran’daki cönklerde şiirlerine rastlanmaktadır (Pamukciyan 2002: 129-130).

Türkçe ve Farsça şiirler söyleyen Kul Artun’un şöhreti İstanbul'a ve Bakü’ye kadar ulaşmış, hakkında yazılar yazılmıştır. Şiirlerinin çoğu Türkçe ve Farsça’dır. Salmaslı Kul Artun’un şiirlerinde din ve mezhep farkı gözetmeyen bir din ve tasavvuf anlayışı hâkimdir. Bu çerçevede bir “hak aşığı” olarak değerlendirilmektedir. Azerbaycan sahası halk hikâyelerinin baş kısmında yer alan ve “ustadname” adı verilen şiirlerin içinde onun şiirlerine de yer verilmiş olması, onun usta bir şair sayıldığının bir başka işaretidir.

Abbas, Kazim, Tohid Deylemegani Melikzade (1381/2002). “Âşık Kul Hartun”, Varlık 24 (126): 22-27.

Bayrak, Mehmet (2005). Alevi-Bektaşi Edebiyatında Ermeni Âşıkları (Aşuğlar). Ankara: Öz-Ge Yay. 

http://tohidmelikzade.blogspot.com.tr/2006/10/xrstyan-azerbaycanllarn.html Erişim Tarihi:25.01.2015.

Kalafat, Yaşar (2003). “Türk-Ermeni İlişkilerinde Siyasi ve Kültürel Boyut”, Ermeni Araştırmaları (12-13): 59-92.

Kalafat, Yaşar (2002). Güney Azerbaycan’da Türkçe Yazan Gregoryan İnançlı Bir Halk Âşığı Salmaslı Kul Hart”, Türkiye’nin Ermeni Meselesi Sempozyumu V. Celal Bayar Üniversitesi (23-25 Mayıs 2002).

Kalafat, Yaşar (2002). “Halk İnançları Zemininde Hak Âşığı Farklılığı Üzerine Bir Deneme Diyanet İşleri Başkanlığı Arşiv Kayıtlarına Göre“, I. Türk Medeniyetinde Sözlü Kültür Geleneği Türküler ve Ozanlar Sempozyumu (12-14 Eylül 2002): 136-139.

Pamukçiyan, Kevork (2002). Ermeni Harfli Türkçe Metinler. İstanbul: Aras Yay.

Salman Mümtaz (2005). Azerbaycan Edebiyyatı (El Şairleri). Bakı: Nurlan.

Türkmen, Fikret (1982). “Türk-Ermeni Âşık Edebiyatı İlişkileri”, Osmanlı Araştırmaları III: 13-20.

Türkmen, Fikret (2001). “Türk Halk Edebiyatının Ermeni Kültürüne Tesiri”, Yeni Türkiye Ermeni Sorunu Özel Sayısı II  7(38): 974-997.

Yerevanlı, Ekber (1968). Azerî-Ermeni Edebî Elageleri Gedim Dövrden XVIII. Esrin Sonuna Geder. Yerevan: Hayastan Neşriyyatı.

Nedi

Naşı bağban bağa vardın barıynan işin nedi?

Almasın der heyvasın der narıynan işin nedi?

Şeyda bülbül ceh ceh vurar gızıl gül eşgine

Sen ki gül alan deyilsen harıynan işin nedi?

Bir bağa girebilmesen girib seyran eyleme

Bir gülü derebilmesen derib hendan eyleme

Bir gözeli alanmasan sevib heyran eyleme

Sen ki yar alan deyilsen yarınnan işin nedi?

Bir meclise getmeginen orada dura bilmesen

Bir göylü yıhmagınan yıhıb höre bilmesen

Uzun dil gıssa olar cevab vere bilmesen

Yohsulsan alçagdan yeri varıynan işin nedi?

Salmaslı Gul Hartun deyir yazılar geldi başa

İçdim pir elinden geynedim geldim coşa

Sen zorun sınamamışdan yapışma ağır daşa

Sen ki avsunkar deyilsen marıynan işin nedi?

http://tohidmelikzade.blogspot.com.tr/2006/10/xrstyan-azerbaycanllarn.html [Erişim Tarihi: 25.01.2015].

Kimdi

Аy agalar, ay gazılar,

Göy çadırda duran kimdi?

Ezel mizan terezini

Ura çekib guran kimdi?

Hag gulların öz veteni,

Bend eyler yoldan öteni,

Derya üzünde kotanı

Onu goşan, süren kimdi?

Adam oğlu mat galanda,

İsa yeddi gat olanda,

Yusif guyudan çıharılanda,

Söyle, onu gören kimdi?

Sen insansan, cin deyilsen,

Torpahdan san tin deyilsen,

Selmaslı Artun çin deyilsen

Sirri senden soran kimdi?

Salman Mümtaz (2005). Azerbaycan Edebiyyatı (El Şairleri). Bakı: Nurlan. 23-24.