Madde Detay

İsmi Osman, mahlâsı Nâyî'dir. Halk arasında ney çalmadaki mahareti sebebiyle “Kutb-ı Nâyî” adıyla şöhret kazandı (Çifçi:396). İstanbul'da Şeyh Vefâ türbesi yakınlarında doğdu. Hüseyin Ayvansarayî ve Hüseyin Vassaf, onun Gelibolulu olduğunu, küçük yaşlarda öğrenim için İstanbul'a geldiğini söylüyorsa da bütün tezkirelerde ve diğer kaynaklarda İstanbul'da doğduğu kaydedilmektedir. Babası, Süleymaniye Darü’ş-şifâsı Reisü’l-hüddâmı Süleyman Efendidir. Nâyî, güzel sanatların musiki, şiir ve hat gibi kollarında çalışmaya başladı. Meşhur hattat Nefeszâde İsmail Efendi'den (ö.1090/1679-80) sülüs ve nesih yazılarını meşketti. "Dergehine Hazret-i Rûmî’nin eyle intisâb / Mevlevî şev Mevlevî şev Mevlevî şev Mevlevî” diyerek, 1083/1672’de Galata Mevlevîhânesi şeyhi Gavsî Ahmed Dede’ye intisap etti (Çapan 2005: 669). Gece gündüz onun hizmetinde bulunan şair, başta mûsikî, şiir ve hat olmak üzere her bakımdan ondan istifade etti. Bir taraftan Arapça ve Farsça öğrenirken, bir taraftan da ney üflemeyi, güzel yazı yazmayı öğrendi. Kabiliyetlerini gören Gavsî Dede tarafından damat ve tekkeye neyzenbaşı yapıldı. Şeyhinin kızı Hatice Hanım'la evlenen Osman Dede, neyzenbaşılığı döneminde bestekârlık ve musiki nazariyatı konusunda da ileri bir seviyeye ulaştı (Erguner 2007: 461). On sekiz sene neyzenbaşılık görevinde bulundu (İnce 2005: 637). Ayrıca Gavsî Dede'nin mesnevi derslerinde kârîlik vazifesini ifa etti. Gavsî Dede’nin 1109/1697-98’de vefatından sonra Galata Mevlevihanesi'nin şeyhi oldu (Genç 2000: 498). Tekkede Mesnevî dersleri verdi. Şeyhlik döneminin önemli bir kısmı devlet erkânının ilim, sanat, edebiyat ve musikiye yakın ilgi duyduğu Lale Devri'ne rastlar. Bu dönemde III. Ahmed ve Sadrazam Damad İbrahim Paşa'nın teş­vik ve himayesini gördü (Erguner 2007: 461). 1142/1729-30 yılında vefat etti ve Galata Mevlevîhânesi’ne defnedildi. 1944 yılında Maarif Vekili Hasan Ali Yücel günümüzdeki mezar taşını diktirmiştir. Vefatına, "Osman Dede göçtü ola sırrı bâkî" (Seyyid Vehbî); "Değişti devr-i bâkî ile fânîyi Dede Osman" (Tahirül- Mevlevî); "Adne gitti asr kutbu Mevlevî Osman Dede" (Nazîr) mısraları tarih düşürülmüştür. Oğlu Sırrî Abdü’l-Bâkî Dede daha sonra aynı Mevlevihane'de şeyhlik yapmış, kızı Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhi Kütahyalı Seyyid Ebubekir Dede ile evlenmiştir. Bu mevlevîhânede şeyhlik yapan ve her biri tanınmış birer musikişinas olan Ali Nutkî, Abdülbaki Nasır ve Abdürrahim Künhî dedeler Osman Dede'nin kı­zının çocuklarıdır (Erguner 2007: 461).

Kaynaklarda "âlim, ârif, zâhid, sâdık bir derviş ve riyâsız bir şeyh" olarak anılır. Musîkî ilminde yetkin olmasının yanı sıra ney çalmasıyla da çevresindekiler üzerinde büyük etkiler bırakmıştır. Sâlim, onun bestecilikteki maharet ve üretkenliğini anlatırken "Nitekim harf ve kelime yazıyormuş gibi ses ve nağmeleri kaydetmiştir" (İnce 2005: 636-37) der. Hattatlığı da olan Nâyî Dede, ta’lik yazı yazmada mahirdir.

Hz. Peygamber’in mucizelerini ihtivâ eden Ravzatü’l-İcâz fi’l-Mu’cizâti’l-Mümtâz (Çapan 2005: 670; Bursalı Mehmed Tahir 1333-42: II/454), ârifâne ve âşıkâne Mirâciye manzumesi, Zübde-i Makâlât-ı Şems,  Nota-i Türkî ve Kitâb-ı Edvâr olarak da anılan mûsikî ilmine dair Risâle-i Edvâr (Bursalı Mehmed Tahir 1333-42: II/454), Farsça Rabt-ı Ta'birât-ı Musikî (Erguner 1991; Harirî-Akdoğu 1992) ve Şerh-i Münşeât-ı Nâbî adlı eserleri vardır (Milli Ktp. nr: 06 Hk 25/3). Şiir ve inşâda başarılı bir şair olarak tanınan Nâyî'nin naat ve mi’râciyeleri mevcuttur. Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye’de Dîvân'ı olduğu söylenip şiirlerinden ve Neşâtî Dede’ye yazdığı nazirelerden örnek veriliyorsa da Dîvân elde değildir. Neşâtî Dede'nin "nihânuz" redifli gazeline yazdığı nazireye "Eserlerinden Örnekler" kısmında yer verilmiştir. Neşâtî ve Nâyî Dede'nin bu şiirleri üzerine de bir çalışma yapılmıştır (Çakır 2006). Ravzatü’l-İcâz fi’l-Mu’cizâti’l-Mümtâz adlı eseri üzerine bir doktora tezi hazırlanmış (Çakır 1998) ve bazı şiirleri yayımlanmıştır (Çakır 1999). Mi’râciyeleri muhtelif kütüphanelerde bulunmaktadır (Milli Ktp. nr: 06 Mil Yz A 1983/4; İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Osman Ergin Bl. nr: 910/3, 1476, 1921/2, O.27/24; Mevlana Müzesi Türkçe Yazmaları nr: 1172, 2454/3; Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Selimiye Camii 183/2). Mirâciyesi ile ilgili de çalışmalar yapışmıştır (Revnakoğlu 1954; Akar 1981; Akar 1987). 

Nâyî mahlâsıyla şiirler yazan Osman Dede, devrinde tasavvufî gazelleri, mesnevi şeklinde yazdığı mi’râciyesi, âşıkâne şiirleri ve na’atları ile tanınmıştır. Osman Dede’nin bu gün elimizde üçü tamam biri noksan olmak üzere dört âyîni ile bir mi’raciye bestesi mevcuttur. Mi’raciyesinin de bir bahri unutulmuştur, sadece güfte hâlinde mevcuttur. Aynı zamanda Rabt-ı Tabi’at-ı Musiki isimli Farsça edvâr kitabına sahip olan Osman Dede, Yılmaz Öztuna’ya göre dinî ve tasavvufî bestekârlarımızın en büyüklerinden biri, hatta en büyüğü sayılabilir. Bach ve Handel Protestan musikisinde neyse, Sünnî İslâm ve Mevlevî musikisinde de Osman Dede odur (Öztuna 1990: 169-70).

Akar, Metin (1981). "Nâyî Osman Dede ve Mi'râciyesi". SÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi. (1):1-16.

Akar, Metin (1987). Türk Edebiyatında Manzum Mi'raciyeler. Ankara: KB Yay.

Akkuş, Mehmet-Yılmaz, Ali (hzl) (2006). Hüseyin Vassaf Sefine. C.IV-V. İstanbul. 72-73;175-177.

Ayvansaraylı Hafız Hüseyin (2012). Vefayât-ı Ayvansarâyî. İzmir: Tıbyan Yay.

Bursalı Mehmed Tâhir (1333-42). Os­manlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire. II/454.

Çakır, Müjgan (1998). Nâyî Osman Dede: Hayatı, Sanatı, Eserleri ve Ravzatü'l-İcâz fi'l-Mu'cizâti'l-Mümtâzı. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi. 

Çakır, Müjgan (1999). "Kutbu'n-Nâyî Osman Dede'nin Şiirleri." İlmî Araştırmalar. (8) : 307-13.

Çakır, Müjgan (2006). “Bir Gazelin Tarihî Seyri: ‘Nihânız’ Redifli Şiirin Tesirleri ve Nâyî Osman Dede’nin Nazîresinin Şerhi Denemesi.” MSGSÜ Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi. (5): 71-79.

Çapan, Pervin (hzl.) (2005). Mustafa Safayî Efendi Tezkire-i Safâyî. Ankara: AKM Yay. 669-72. 

Erdem, Avnî (1999). Musikişinas Divan şairleri. Ankara: Türk Sanatı ve Eğitimi Vakfı Yay. 315.

Erguner, Süleyman (1991). Kutb-ı Nâyî Osman Dede ve Rabt-ı Ta’birat-ı Musiki. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Erguner, Süleyman (2007). "Osman Dede, Nâyî". İslam Ansiklopedisi. C.33. İstanbul: TDV Yay. 461-62. 

Fares Harirî-Onur Akdoğu (1992). Rabt-ı Ta'birât-ı Musiki. Akademi Kitabevi.

Fatin Davud (1271). Tezkire-i Hâtimetü’l-Eş'âr. İstanbul: Taşbaskı.396

Genç, İlhan (hzl.)(2000). Esrar Dede Tezkire-i Şu'arâ-yı Mevleviyye. Ankara: AKM Yay. 498-501. 

İnce, Adnan (hzl.)(2005). Salim Efendi Tezkiretü’ş-Şu'arâ. Ankara: AKM Yay.. 636-38. 

Nayî Osmân Dede. Şerh-i Münşeât-ı Nâbî. 06 HK 25/3. 83b-88a.

 

Biz çâh-ı gam-ı aşk-ı dil-ârâda nihânuz

Yûsuf-sıfatuz râz-ı Züleyhâda nihânuz

Bezminde anun raks ile devrânda kadehler

Biz cür’a-keşânuz terh-i sahbâda nihânuz

Ol lem’a-i ruhsâre-i zîbâda nihânuz

Biz lem’a-i ruhsâre-i zîbâda nihânuz

Reh-rev geçerüz Ka’be-i kûyında biz ammâ

Dil-dârı temâşâ içün ol câda nihânuz

Şermende-i ahkâm-ı kazâyuz sözümüz yok

Kâ’il be-rızâyuz der-i Mevlâ’da nihânuz

Pertev-fiken oldukda hâr-ı âlem-i lâhût

Biz lâyı koduk ma’nî-i illâda nihânuz

Âzürde olurmuş bizi gördükce o meh-rû

Hâküz yine hâk içre kemîn-dâde nihânuz

Âzâdi-i gam itdi bizi gam-zede-i aşk

Nâyî gibi biz tekye-i Monlâda nihânuz

(Genç, İlhân (hzl.) (2000). Esrar Dede Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye. Ankara: AKM Yay. 500-501).

***

Mi’râciye

Fasl-ı evvel Der Makâm-ı Segâh (Güfte: Nâyî) 

Evvel Allah adını yâd eyleriz

Dil dil okumuş kalbi dilşâd eyleriz

Zikr-i Hak’la nutk-ı irşâd eyleriz

Her harâb-âbâdı âbâd eyleriz

Mustafâ’nın mu’cizâtın söyleriz

Her kim eylerse Muhammed vasfını

Âkibet Mahmûd eder Hak ismini

***

Bestenigâr

Kim onun zât-ı şerîfîn âşikâr

Ba’is-i mevcûd etdi Girdgâr

Onun için cümleden efdâldir ol

Onun için berter ü ekmeldir ol

Onun çün yaratıldı şeş cihet

Arş ü uferş ü heft deryâ hem nebât

Ana verdi Hak hakâyık sırrını

Ana bildirdi dekâyık sırrını

Her ne kim ikrâm kıldı zâtına

Hazm edip ikram bildi zâtına 

Aşk-ı hubbi kıldı zâtına salât

Essalât ey mahzar-ı zât essalât

***

Müstear

Ey hakâyık âşıkı gûş et beni

Kim Muhammed’den habîr edem seni

Zât-ı pâkin bilmeğe guş ol

Aklını der başına pür-hûş ol

(Öztuna, Yılmaz (1990). Türk Musikisi Ansiklopedisi. İstanbul: C. II. 169-170).