Madde Detay

18. yüzyıl şairi Zihnî’nin adı pek çok kaynakta zikredilmesine rağmen hayatı hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Tezkirelerde şairin doğum tarihiyle ilgili bilgiye rastlanmaz. Şairin asıl adı Mehmed’dir. İstanbul’da doğdu (Özen 1975: 160; Keskin 1996: 379; Çapan 2005: 199; Kurnaz 2001: 491; Yılmaz 2001: 129). Şairin doğum yeri hakkında tek farklı bilgiyi, Bursa’da doğduğunu söyleyerek Şeyhî Mehmed Efendi verir (1989: 624). Şair, babası berber olduğundan “Berber-zâde” lakabı ile tanındı. Zihnî, berberler kethüdalığı yaptı (İnce 2005: 311); divan kâtipliği ve mukâbele-i suvâri görevlerinde bulundu (İpekten 1988: 552), Sadrâzâm Râmî Paşa ile dostluğu vasıtasıyla tersane rûznâmecisi oldu (Karatay 1968: 624). Zihnî, ulemâ ve ordunun birlikte hazırladıkları, Sultan II. Mustafa’nın tahttan indirilerek yerine III. Ahmet’in geçirilmesiyle neticelenen Edirne Vakası’nda (1115/ 1703), Râmî Paşa’nın gizlenmesine yardım etti, Râmî Paşa’nın görevinden azli ile kendisi de görevinden çıkarıldı ve 1120/1708-9 tarihine kadar açıkta kaldı.

Zihnî’nin ölüm tarihi, Tezkiretü’ş-Şu‘arâ’da (Çapan 2005: 199) ve Osmanlı Müellifleri’nde (Özen 1975: 160) 1126/ 1714; Sicill-i Osmanî (Keskin 1996: 379) Tuhfe-i Nâilî (Kurnaz 2001: 491) ve Nuhbetü’l-Âsâr’da 1127/ 1715’tir (Abdulkadiroğlu 1999: 83).

Kaynaklarda, Zihnî’nin, Divan’ından başka üç eser daha kaleme aldığı belirtilmiştir: “Vefeyât” ve “Mısrü’l-Kahire Tarihi” (İpekten vd. 1988: 552); 1000/ 1592 tarihinden itibaren vefatına kadar yaşamış bilgin ve şeyhlerin hayat hikâyelerini anlatan ve tamamlanamamış “Tezkiretü’l-meşâyih” (İnce 2005: 311). Şairin Divan’ı, Süleymaniye Kütüphanesi, Es‘ad Efendi Bölümü, 2638 numarada bulunmakta olup 86 varaktır. İstinsah tarihi 1214/1779-800 olan Divan, şiir hakkında söylenmiş ve şairin poetikasını açıkladığı 10 varaklık mensur bir dibace ile başlamaktadır. Divan’da 5’i Farsça, 2’si Arapça olmak üzere 317 gazel, 1 hâtime-i divan, divanın tertibi hakkında 1 tarih ve 10 bendlik 1 terkîb-bend bulunmaktadır (Alptekin 2007: 11). Berber-zâde Divanı’nın dibacesinde şiir ve şairlikle ilgili pek çok unsur vardır (Alptekin 2007: 150).

Zihnî ile ilgili, tezkirelerde yer alan bilgiler, birkaçı ayrı tutulmak üzere, farklılık göstermez ve oldukça azdır. Tezkiretü’ş-Şu‘ârâ’da Zihnî, başka bir Zihnî ile karıştırılmıştır. Şairin olduğu söylenen naat ise Zihnî’ye ait olmayıp Bursa Mevlevîhânesi şeyhlerinden Zihnî Dede’nin gazelidir (Karatay 1968: 624). Başka bir eserde de Berber-zâde’nin, 1714’te ölen Zihnî Mehmed Çelebi adlı bir zat ile karıştırıldığı kayıtlıdır (Babinger 1927: 247).

Tezkire-i Sâlim’de, Zihnî’nin şiirlerinin güzelliğinden bahsedilir (İnce 2005: 311). Osmanlı Müellifleri’nde, Zihnî’nin şiir yazma kabiliyeti olduğu belirtilirken (Özen 1975: 160), Teşrifâtü’ş-Şu‘ârâ’da Zihnî, şiir tarzı beğenilen, şuh yaratılışını şiirlerine yansıtan, yetenekli, hayalleri ve dili hoş, daha önce kullanılmayan mazmunları kullanan bir şair olarak anlatılır (Yılmaz 2001: 129).

Divanı’nın dibacesinde yer verdiği Nâbî dışında, eserinde hiçbir şairi anmaz. Onun amacı devrini ve devrindeki aksaklıkları dile getirmektir (Alptekin 2010: 14). Berber-zâde, Divanı’nda hikmetli söz söyleme gayreti içerisinde olduğundan şiirlerinde pek çok atasözü, deyim ve veciz ifadeye yer vermiştir. Bunların sayısı çok olmakla beraber çeşitliliği azdır. Divanda, halk dilinden pek çok ifade yer almaktadır. Şair, mahallî söyleyişleri şiirine taşımıştır (Alptekin 2010: 12). Şairin bazı hayalleri zarif, orijinal ve oldukça karmaşıktır. Bazı gazellerinde pek tercih edilmeyen kelimeleri kullanma gayreti içerisinde olmasına rağmen gazellerinin önemli bir kısmında samimi tavrını ve sade dilini görmek mümkündür (Alptekin 2010: 13). Ancak onun şiirinin esas konuları cehalet, akıl ve hikmet gibi kavramlardır. Şair zihni, zekâyı, hikmeti ve aklı ön plana çıkarır (Alptekin 2010: 13). Berber-zâde, Divanı’nda sosyal hayatın çarpıklıklarına değinirken rüşvetten, cahil ile bilgili kimselerin karıştığından, sermayeleri haram olan esnaflardan ve zenginlerden, gösteriş için ibadet eden yalancılardan ve topluma ve insanlığa faydası olmayan, akılsız, tembel, cimri veya ahlaksız tiplerden bahseder (Alptekin 2010: 13). Gazellerine ve özellikle terkîb-bendine bakıldığında, şairin, devrinden, değerinin anlaşılmamasından şikâyetçi olduğu görülmektedir. Divan’da mevlevî, sema, abdal, derviş, pir, pîr-i mugân, mürşid, şeyh, dergâh, harabat, tekye, cezbe-hâl, tecrid, uzlet-halvet, çille, riyazet, vahdet-kesret, edep ve fakr gibi tasavvufî unsurlar bulunmaktadır. Berber-zâde’nin herhangi bir tarikata veya mürşide intisap edip etmediğine dair bir belge yoktur. Ancak elde bulunan bilgiler ve incelenen şiirler ışığında, şairin, herhangi bir tarikatın müridi olmadığını ancak Mevleviliğe meyli olduğunu söylenebilir (Alptekin 2010: 12). Âşıkane gazeller de yazan Zihnî, Nâbî tesiriyle hikemî tarzda şiir söyleme yoluna gitmiştir. Âşıkane gazellerinde samimi, sade bir dil hâkimken hikemî tarzda yazılmış şiirlerinde eleştirel ve korkusuz bir tutum izlemiştir. Şairin çekincesiz tavrı, devrinin eleştirisini yaptığı terkîb-bendinde kuvvetle sezilmektedir (Alptekin 2010: 14).

Abdulkadiroğlu, Abdülkerim (hzl.) (1999). İsmail Belîğ Nuhbetü’l-Âsâr li Zeyli Zübdetü’l-Eş’ar. Ankara: AKM Yay.

Alptekin, Leylâ (hzl.)(2007). Berberzâde Mehmed Zihnî Dîvânı’nın Bilimsel Yayını ile Eserin Şekil ve Muhteva Bakımından İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.

Alptekin, Leylâ (2010). "XVIII. Yüzyıl Şairi Berberzâde Mehmed Zihnî Efendi, Hayatı, Dîvânı ve Edebî Şahsiyeti". Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (2): 7-16.

Çapan, Pervin (hzl.) (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî: Nuhbetü’l-Âsâr Min Fevâ’idi’l-Eş’âr İnceleme-Metin-İndeks. Ankara: AKM Yay.

İnce, Adnan (hzl.) (2005). Sâlim Efendi Tezkiretü’ş-Şu‘arâ. Ankara: AKM Yay.

İpekten, Halûk, Mustafa İsen, Recep Toparlı, Naci Okçu ve Turgut Karabey (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay. 

Kurnaz, Cemal; Tatçı, Mustafa (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî, Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C. 1. Bizim Büro Yay. Ankara.

Karatay, Fehmi Edhem (1968). İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Dîvânlar Kataloğu. C. 3. İstanbul: MEB Yay.

Keskin, Mustafa; Öztürk, Ayhan; Tosun, Ramazan (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ Sicill-i Osmanî Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmaniyye. C. 2. İstanbul: Sebil Yay.

Özcan, Abdulkadir (hzl.) (1989). Şeyhî Mehmed Efendi Şakâ’ik-i Nu’mâniyye ve Zeyilleri “Vakâyiü’l-Fuzalâ”. C. 3. İstanbul: Çağrı Yay.

Özen, İsmail (hzl.) (1975). Bursalı Mehmed Tâhir Efendi Osmanlı Müellifleri 1299-1915. C. 3. İstanbul: Meral Yay.

Yılmaz, Kaşif (hzl.) (2001). Güftî, Güftî ve Teşrifâtü’ş-Şuarâsı. Ankara: AKM Yay.

Gazel

Bende ‘aşkun cân sende sen benümsün ben senün

Sende bende bende sende sen benümsün ben senün

 

Ben senün ‘aşkunla cânâ şöyle kıldım ittihâd

Sende kanda bende kanda sen benümsün ben senün

 

Çün senünle zindeyem ‘âlemde ey rûh-ı revân

Bana cân oldun bu tende sen benümsün ben senün

 

Giryenâk eyler vüfûr-ı iltifâtun dîdemi

Sen kılursun bana hande sen benümsün ben senün

 

Hüsn-i zannum var sana sende muvâfıksun bana

Kaldı Zihnî sû’-i zanda sen benümsün ben senün

(Alptekin, Leylâ (hzl.)(2007). Berberzâde Mehmed Zihnî Dîvânı’nın Bilimsel Yayını ile Eserin Şekil ve Muhteva Bakımından İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi. 389-389.)

 

Gazel

fā‘ilātün / fā‘ilātün / fā‘ilātün / fā‘ilün

 

Âşinâ-yı hikmetem bî-gâneler bilmez beni

Âkıl u ferzâneyem dîvâneler bilmez beni

 

Şöyle huşyâr-ı fünûn-ı dânişem ‘âlemde kim

Bâde-hâr-ı cehl olan mestâneler bilmez beni

 

Dahme-i sırr-ı ulûhiyyetle ma‘mûr olmışam

Anun-içün gûşe-i vîrâneler bilmez beni

 

Hûn-ı çeşm etdi beni mercân-veş la‘lîn-edâ

Çâr-sû-yı dehre-i dür-dâneler bilmez beni

 

Aşka tebdîl eyledüm ben ‘aklumı ey müdde‘î

Zihniyâ görme ‘aceb ferzâneler bilmez beni

(Alptekin, Leylâ (hzl.)(2007). Berberzâde Mehmed Zihnî Dîvânı’nın Bilimsel Yayını ile Eserin Şekil ve Muhteva Bakımından İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi. 514.)

 

Gazel

Beni yâra mügâyir sanma yâhû

Teni câna münâfir sanma yâhû

 

Mecâz ehli degül ehl-i hakîkat

Şebeh kısmın cevâhir sanma yâhû

 

Gurûr ehlinden ‘ârifler cüdâdur

Müselmânı da kâfir sanma yâhû

 

Makâlüm hâl olur hâlüm makâlüm

Mukîmem ben misâfir sanma yâhû

 

Kıyâs etme bana sâlûsı Zihnî

Har-ı cev-hârı şâ‘ir sanma yâhû

(Alptekin, Leylâ (hzl.)(2007). Berberzâde Mehmed Zihnî Dîvânı’nın Bilimsel Yayını ile Eserin Şekil ve Muhteva Bakımından İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi. 458-459.)