Madde Detay

Biyografik kaynaklarda kendisine yer verilmeyen Tutmacı ile ilgili bilgiler eserlerinden elde edilmektedir. “Tutmacı”, şairin mahlası olsa gerektir. O, 8 Ramazan 808/27 Şubat 1406 tarihinde tamamladığını belirttiği Gül ü Hüsrev mesnevîsinin “sebeb-i nazm-ı kitâb” bölümünde çağdaşı Ahmedî (1333?/1413?) ile Şeyhoğlu Mustafâ (1340?/1410?)’dan hürmetle bahsetmekte ve yaşının hayli ilerlemiş olduğunu söylemektedir. Ayrıca tercüme tarihi belli olmayan Tabî‘at-nâme’sinin medhiye kısmında Umûr Bey’i methetmektedir. 14. ve 15. yüzyıllarda yaşadığı bilinen üç Umûr Bey vardır. Bunlardan ilki Aydınoğlu Umûr Bey’dir. 25 yaşında yani 1334’te tahta geçmiş, 1348’de henüz 39 yaşında iken ölmüştür. Kısa hayatı içinde sanat ve bilimin dostu olmuş, Arapça ve Farsça ilmî ve edebî eserlerin tercümesini teşvik etmiştir (Babinger 1992: 263; Baykara 1990). Aydınoğlu Îsâ Bey’in oğlu ve Gazi Umûr Bey’in yeğeni ikinci Umûr ise 1402-1403 yıllarında başa geçmiş, 1405’te vefat etmiştir (Merçil 1991: 241). Üçüncüsü ise Timurtaş Paşa’nın oğludur. 1434’te ölen bu Umûr Bey âlim bir zattır. O da çok sayıda eserin Türkçe’ye çevrilmesini desteklemiştir (Tekindağ 1993: 373). Eldeki bu bilgilerden hareketle Tutmacı’nın; 14. yüzyılın ikinci yarısı ile 15. yüzyılın ilk yarısında Batı Anadolu’da Aydınoğulları ve Germiyan sahalarında yaşadığı, 1406’da ileri bir yaşta Gül ü Hüsrev mesnevîsini çevirdiği söylenebilir. Şairin bilinen eserleri şunlardır:

1. Gül ü Hüsrev: İranlı Feridüddîn-i Attâr’ın aynı adı taşıyan Farsça mesnevîsinden çeviridir. Eser Türkçeye çevrilirken ana metnin muhtevasına sadık kalınmış, sadece yer yer kısaltılmıştır. “mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün” vezninin kullanıldığı 5467 beyitlik mesnevîde Rum kayserinin oğlu Hüsrev ile Huzistan şahının kızı Gülruh arasındaki beşerî aşk anlatılmıştır. Metnin tespit edilebilen üç nüshası bulunmaktadır. “İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nde TY 9862”deki ilk nüshayı tespit eden Agâh Sırrı Levend yazma hakkında bir tanıtma yazısı kaleme almıştır (Levend 1960a). Paris Bibliotheque National 313 numarada kayıtlı (Blochet 1932: 134) ikinci nüshayı Cihan Okuyucu tanıtmıştır (1996). Üçüncü nüsha ise “Medine, Melik Abdülaziz Kütüphanesi 811/9”da yer almaktadır. Gül ü Hüsrev üzerinde iki doktora çalışması yapılmıştır (Yoldaş 1998; Solmaz 2007).

2. Tabî’at-nâme: Tıbbî konularla ilgili Farsçadan çevrilmiş 372 beyitlik bir mesnevîdir. Hangi eserden ve ne zaman çevrildiği belli olmayan Tabî’at-nâme, Umûr Bey adına kaleme alınmıştır. “Tevhîd, na’t ve medhiyye” ile başlayan mesnevîde çeşitli yiyeceklerin tıbbî yönden önemi, musikinin insan ruhuna etkileri anlatılmıştır. Eserin faksimilesi yayımlanmıştır (Ertaylan 1960). Eser hakkında bir bitirme tezi mevcuttur (Şahin 1992).

Tamamen din dışı konularda ve sanat yönü fazla kuvvetli olmayan ikinci derece eserler kaleme alan Tutmacı, Gül ü Hüsrev’inde yer yer sanatlı söyleyişi ve lirizmi yakalamışsa da anlatımı genellikle kuru ve sadedir. Şairin; metinde çok sayıda atasözüne, deyime ve cinasa yer verdiği, zaman zaman Arapça ve Farsça ifadeler kullansa da elinden geldiğince anlaşılır olmaya ve halk zevkine inmeye çalıştığı, Türkçeyi aruza uygulamada zorlandığı, sık sık vezin kusuru yaptığı dikkati çekmektedir.

Akın, Himmet (1968). Aydınoğulları Tarihi Hakkında Bir Araştırma. Ankara: AÜDTCF Yay.

Babinger, Franz (1992). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. çev. C. Üçok. Ankara: KB Yay.

Baykara, Tuncer (1990). Aydınoğlu Gazi Umur Bey. Ankara: KB Yay.

Blochet, E. (1932). Bibliotheque Nationale, Catalogue des Manuscrits Turcs I. Paris.

Çelebioğlu, Amil (1999). Türk Edebiyatında Mesnevî (XV. yy.’a kadar). İstanbul: Kitabevi Yay.

Levend, A. Sırrı (1959). “Attar ile Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev Mesnevileri’’. TDAY Belleten. Ankara: TDK Yay. 161-203.

Levend, A. Sırrı (1960a). “Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev Mesnevisi’’. VIII. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler 1957. Ankara: TDK Yay. 169-174.

Levend, A. Sırrı (1960b). “Tutmacı’nın Gül-ü Hüsrev Mesnevîsinde Dil Özellikleri” TDAY Belleten. Ankara: TDK Yay. 49-77.

Merçil, Erdoğan (1991). “Aydınoğulları”. İslam Ansiklopedisi. C. IV. İstanbul: TDV Yay. 241.

Okuyucu, Cihan (1996). “Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev’i’’. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (7): 239-245.

Solmaz, Ali Osman (2007). Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev Adlı Eseri: İnceleme-Metin-Dizin. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.

Solmaz, Ali Osman (2008). “Gül ü Hüsrev’e Yeniden Bakmak”. AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 15 (38): 41-49.

Şahin, İbrahim (1992). Tabiat-nâme. Bitirme Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi.

Tekindağ, Şehabeddin (1993). “Timurtaş”. İslâm Ansiklopedisi. C. 12/1. İstanbul: MEB Yay. 

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1998). Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri. Ankara: TTK Yay.

Yoldaş, Kazım (1998). Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev’i (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi.

Yoldaş, Kazım (2007). “Tutmacı”. Türk Dünyası Ortak Edebiyatı Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. VIII. Ankara: AKM Yay. 365-366.

Gül ü Hüsrev’den

Şi’r-hânden-i Hüsrev Der-Hasret-i Gül

Kime soram iy aceb şol cân u cânânum kanı
Ben kuru ten kaldum uş yâ Rab benüm cânum kanı

Hicrinün zecriyilen karanulukda kalmışam
N’oldı kim itmez tulû’ ol mâh-ı tâbânum kanı

Hâtırum içinde mihri tahtını târâc ider
Leşker-i gamdur savaş yüridi sultânum kanı

Ben anun gözleri içün haste vü rencûram uş
Ol menüm gönlüm bigi zülfi perîşânum kanı

Dil-berün benümle nâzı vü niyâzı kandadur
Yâ benüm anun ile ol ahd ü peymânum kanı

Bülbül-i destân isem yâ Rab gülistân kandadur
Tûtî-i hoş-hân isem bes şekkeristânum kanı

İy harâm olsun bana ansuz gülistân ol menüm 
Saçı sünbül yüzi gül kohusı reyhânum kanı 

(Yoldaş, Kazım (1998). Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev’i (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi. 361.)