Madde Detay

Asıl adı Abdülaziz’dir. 1149/1736’da İstanbul’da doğdu. Şiirlerinde Azȋz mahlasını kullanması sebebiyle Azȋz Efendi olarak tanınırken babası vakanüvis Mehmed Subhȋ Efendi (ö.1182/1769)’ye nispetle Subhȋzade olarak da anıldı. İlk öğreniminden sonra İstanbul medreselerinde tahsiline devam etti (Erdemir 1988: 190). Bir ara tıp tahsili için Viyana’ya gittiği söylenir. Daha sonra saraya alındı ve “etıbbâ-yı şehriyârî” arasına girdi. Burada 1189/1776’da reȋsü’l-etibbâ görevinde bulundu fakat bir yılı doldurmadan bu görevinden azledildi. Bunun dışında müderris mülazımlığı ve medrese-i hâricide müderrislik yapmış olan Abdülaziz Efendi, son olarak Üsküdar kadılığı görevinde bulundu (Erdem 2001: 26-27). Fakat bu süre zarfında devletin uzlaşılmış işlerine karışması, yapılan yanlışları açıkça ifade etmesi, devletin ileri gelenlerini eleştirmekten çekinmemesi gibi sebeplerden 1197/1783’te İstanköy Adası’na sürgün edildi ve bir yıl sonra burada vefat etti.

Batı’daki hekimlik çalışmalarını yakından takip ederek tıp alanında yaptığı tercümelerle ve eserleriyle Türk hekimlik tarihinde önemli bir yer edinen Abdülaziz Efendi, ayrıca edebiyat ve mûsiki ile de meşgul olmuştur. Arapça, Farsça, Latince, Fransızca bilmektedir. Besteleri ve şiirlerini topladığı mürettep bir divanı bulunan aynı zamanda astrolojiye vâkıf oluşu ile de tanınan Abdülaziz Efendi, bu alanda yaptığı tercümelerde konuyla yakından ilgilenen III. Mustafa (1187/1774)’dan da teşvik görmüştür.

1. Kıta’âtü nekâve fȋ-tercemeti kelimâti Boerhaave: Hollandalı hekim Herman Boerhaave’nin (ö. 1150/1738) Aphorismi de Cognoscendis et Curandis Morbis in Usum Doctrinae Domesticae Digesti  adlı Latince eserinin Türkçe tercüme ve şerhidir. Bu tercüme ilim âlemine Âkil Muhtar Özden (ö. 1368/1949) tarafından tanıtılmıştır. Nüshaları: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 2462; Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, nr. 2484.

2. Terceme-i Burhânü’l-kifâye: Ali b. Muhammed eş-Şerîf el-Bekrî’nin astrolojiye dair Burhânü’l-kifâye adlı Farsça eserinin tercümesidir. Nüshaları: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY, nr. 2728.

3. Terceme-i Eşcâr u Esmâr: Alâeddin Alişah b. Kāsım el-Hârizmî’nin astrolojiye dair Eşcâr u Es̱mâr adlı Farsça eserinin Sultan III. Mustafa (1171/1187)’nın isteğiyle yapılan tercümesidir. Bu eser üzerine tarafımızca bir doktora tezi hazırlanmaktadır. Nüshaları: Çorum Kütüphanesi, nr. 003007; İzmir Milli Kütüphanesi, nr. 903.

4. Mecmû’atü’l-letâif ve sandûkatü’l-ma’ârif: Çeşitli musiki makamlarında bestelenmiş şarkı ve şiirlerin Azȋz tarafından derlenip tasnif edilmesiyle oluşmuş bir güfte mecmuasıdır. Emine Berksan, bu eser üzerine 2010 yılında Hekimbaşı Abdülaziz Efendi'nin Güfte Mecmuası'ndaki Şarkılar adlı bir yüksek lisans tezi hazırlamış, eser 2020 yılında basılmıştır. Nüshaları: İstanbul Üniversitesi TY nr. 3866, müellif nüshası

5. Dȋvân: Şairin “Azȋz” mahlası ile yazdığı bazıları bestelenmiş olan Türkçe ve Farsça  şiirlerini topladığı eseridir. Bu eser, Prof. Dr. Sadık Erdem (d.1374/1955) tarafından çalışılarak 2001 yılında yayımlanmıştır. Nüshaları: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY, nr. 2827.

Adıvar, Adnan (1982). Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi.  

Bayat, Ali Haydar (1999). Osmanlı Devleti’nde Hekimbaşılık Kurumu ve Hekimbaşılar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay. 

Berksan, Emine (2010). Hekimbaşı Abdülaziz Efendi’nin Güfte Mecmuası’ndaki Şarkılar. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Çifçi, Ömer (2017). Hâtimetü’l- Eş‘âr (Fatȋn Tezkiresi). Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.

Demirhan Erdemir, Ayşegül ve Nuri Özcan (1988). “Abdülaziz Efendi, Hekimbaşı”. İslâm Ansiklopedisi. C. I. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 190-191.

Erdem, Sadık (hzl.) (1994). Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâ’sı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.

Erdem, Sadık (2001). Subhȋzâde ‘Azȋz ve Dȋvân’ı (İnceleme-Metin-Sözlük). Isparta: Fakülte Kitabevi.

Tahir, Mehmet (1975). Osmanlı Müellifleri. C. III. İstanbul: Yaylacık Matbaası.

Gazel

Sen ne oldun a begüm serv-i hırâmân oldun

Cûy-ı eşküm ayağın öpmeğe şâyân oldun

Fevc fevç olmada sȋnem de me’âl-i hüsne

Gönlüme girdün efendim bana ‘irfân oldun

Reng reng olmada gördüm o humârın çeşmi

Var ise dün gice ser-meclis-i rindân oldun

Zâhidâ men’-i şedȋdün beni eyler işrâb

Gâliba sen de o mestâneye hayrân oldun

Nisbet-i târ-ı ridânun ucı zünnâra çıkar

Dil-i sûfȋde hemân şübheli ȋmân oldun

Bulamaz hâne-i dil gibi hayâlün mesken

O harâb oldu ise sen de peşȋmân oldun

Fitne başladı dir idin ne kıyâmet kopdı

Âh mest olmış iken raksa hırâmân oldun

Bir kerem kopmışdı subha karȋb gönlinden

Sen de ey hâb neden dȋdeme peykân oldun

Hâl-i hicrânumı bir yana ko da insâf it

Kimlerün yarasına merhem-i reyhân oldun

Deheninden biricik öpmeğe kâ’ildi ‘Azȋz

Sana lâyık mı yok diyü girizân oldun

(Sadık, Erdem (2001). Subhȋzâde ‘Azȋz ve Dȋvân’ı (İnceleme-Metin-Sözlük). Isparta: Fakülte Kitabevi. 105-106.)