Madde Detay

Azerbaycan’ın Sâlyan şehrinde dünyaya geldi. 1885 yılında ortaöğretimini tamamladı ve sonrasında yükseköğrenim için Petersburg’a gitti. Buradaki Fizik-Matematik Fakültesi’nden 1890 yılında mezun oldu. 1980 yılında İstanbul’a gitti ve Mekteb-i Tıbbıyye-i Askeriyye’de öğrenime başladı. 1895 yılında buradan mezun oldu ve Haydarpaşa Askerî Hastanesi’nde hekim olarak çalışmaya başladı. İstanbul’da bulunduğu dönemde İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kurucusu olan gençlerin içerisinde yer aldı ve fikirleriyle onları etkiledi. 1897 yılındaki Türk-Yunan savaşında cepheye gitti. İttihat ve Terakki’ye yakınlığı nedeniyle 1903 yılında Azerbaycan’a dönmek zorunda kaldı. Bakü’de yayımlanan Kaspi gazetesinde ilk yazısını yayımladı. Hayat gazetesinde Ahmet Ağaoğlu ile birlikte başyazarlık yaptı. Bu gazete kapatılınca Füyûzât dergisini çıkartarak Müslüman-Türk coğrafyasındaki kültürel hayata hizmet etti. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra İttihatçılar tarafından tekrar İstanbul’a davet edildi. Türk Ocağı’nın ve Türk Yurdu dergisinin kurulmasında aktif rol aldı. I. Dünya Savaşı yıllarında Avrupa ülkelerine gönderilen Turan Heyeti’nde yer alarak Türk dünyasının sorunlarını anlattı. 1926 yılında Bakü’de toplanan I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi’ne M. Fuad Köprülü ile birlikte katıldı. 1936’da İstanbul’da toplanan III. Türk Dil Kurultayı’nda aktif rol oynadı. 17 Mart 1940 tarihinde İstanbul’da vefat etti ve Karcaahmet Mezarlığı’na defnedildi (Akpınar, 2012: 408-410). Ali Bey, hayatı boyunca, gerek fikirleriyle gerekse eserleriyle Türk dünyası üzerinde etkili olmuş bir yazar ve entelektüel olarak yaşadı. Hayatının büyük bir bölümünde eserleriyle, özellikle de gazete yazılarıyla, sahip olduğu fikrî ve siyasî duruşu entelektüel düzeyde anlatma gayreti gösterdi. Onun hayata bakışını, Türkçülük düşüncesi şekillendirdi. Türklük bilincini ilk kez dedesinden alan Ali Bey, Petersburg’da eğitim gördüğü yıllarda Şarkiyat bölümü derslerine katılarak Türk dünyasının farklı bölgelerinden gelen arkadaşlarıyla konuşarak bu konudaki fikirlerini olgunlaştırdı ve hayatının ilerleyen yıllarındaki entelektüel faaliyetlerini bu fikirler üzerine temellendirdi (Güngör, 2015: 17). Ali Bey’in hayatı, Osmanlı aydınları ile yakın ilişki ve etkileşim içerisinde geçti. Füyûzât dergisinde, Türkiye’den gelen İttihatçı yazarların yazılarına yer yer vererek bu etkileşimin Azerbaycan’a döndüğü süreçte de devam etmesini sağladı (Exmedov: 2015: 68). Sonraları Ziya Gökalp tarafından sistemleştirilecek olan “Türkleşmek-İslâmlaşmak-Muasırlaşmak” düşüncesini ortaya koyan Ali Bey, yalnızca Azerbaycan Türklerinin değil, bütün Rusya Türklerinin modern anlamda millî kimlik inşası sürecine girdiği bir dönemde, Türk milliyetçiliğinin ilk ideologlarından birisi oldu (Süleymanlı, 2006: 85-89).

Ali Bey, en önemli eserlerinden birisi olan ve “Türkler Kimdir ve Kimlerden İbarettir” başlığını taşıyan makale serisini 1905 yılında yayımladı. Bu makalelerde Ali Bey, “Türklük” kavramını döneminin bilimsel anlayışı doğrultusunda ele aldı. Türklerin dil, din ve tarihlerini Avrupalı ve Rus Türkologların çalışmalarından hareketle açıklamaya çalışnan yazar, Türk halklarının kendi milletleri konusundaki bilgisizliklerini eleştirdi (Güngör, 2015: 70-71). Yazar, dil ve edebiyata dair görüşlerini de makalelerinde belirtti. Türk dünyasında ortak edebî dilin zorunluluğuna inanan yazar, makalelerinde bu birliğin nasıl sağlanacağı, yazı dilinin nasıl olması gerektiği ve dildeki alıntı sözcük problemi gibi sorunlara cevap bulmaya çalıştı. Ali Bey, medenileşmek için öncelikle dil birliğini sağlamanın gerekliliğini savundu (Güngör, 2015: 319-320). Yazar, kendi yönetimindeki Füyûzât dergisini, Turancılığıa dönük siyasî yazıları içermesinin yanında, aynı zamanda Azerbaycan edebiyatında millî-romantik akımın sözcülüğünü yapan bir yayın organı hâline getirdi ve “Füyûzatçılık” ekolünü oluşturdu (Exmedov: 2015: 68). “Sanat için sanat” anlayışını benimseyen Ali Bey, Azerbaycan’da romantik edebiyatın edebî ve felsefî temellerini attı (Ziyayeva, 2016: 76). Süreli yayınlarda “Turan”, “Hal-i Vatan-Yurt Kaygusu”, “Hicrandan Şikayet”, “Terane-i Seher”, “İncizablarım” gibi şiirleri yayımlandı. “Siyaset-i Füruset” isimli uzun hikâyesinde yazar, imaj ve sembollerle Çarlık Rusya’sının sömürgeciliğini eleştirdi (Güngör, 2015: 282-286). “Timur’un Hayali Karşısında” ismini taşıyan yarım kalmış hikâyesinde bir taraftan Celaleddin Şevket isimli kahramanın Timur’un hazinelerini görmek için Semerkand’a yaptığı geziyi anlatırken, diğer taraftan Orhan Turgut karakteri aracılığıyla Türklük bilincini anlatmaya çalıştı (Güngör, 2015: 306-307). Yazar ayrıca manzum ve mensur çok sayıda çeviri yaptı.