Madde Detay

Yesevî dervişlerinden Ahmed Yesevî’nin kardeşi İbrâhîm Ata’nın oğlu olan İsmâîl Ata’nın torunudur. Aslen Afganistan’ın Belh şehrindendir. Ölüm tarihi bilinmeyen şairin kabri de buradadır. Nevâyî’nin verdiği bilgiye göre Atayî; derviş meşrepli, hoş yaradılışlı, alçak gönüllü, şen tabiatlı biriydi. Türkçe söyleyen şairlerden olup şiirleriyle kısa zamanda Türkler arasında şöhret kazanmıştı (Eraslan 2001: 383). Elimizdeki tek eseri Dîvân’ıdır. Atayî Dîvânı’nın Petersburg Şarkiyat Enstitüsü’nde kayıtlı 22 V- 2456 numaralı tek nüshasında 260 gazel vardır. Metin, 16. yüzyılda istinsah edilmiş ve Tebrizli Beylerbeyi Fethalî Han tarafından saklanmıştır. Samoyloviç (1927), Dîvân’daki 17 gazelin metnini yayımlamış ve dil özelliklerini incelemiştir. Atayî Dîvânı’nın tam metni Özbekistan’da neşredilmiştir (Seyfullah 2009). Bu çalışmanın giriş kısmı Türkiye Türkçesine çevrilmiştir (Üşenmez 2009: 325-344). Atayî; “Atayî”nin yanı sıra Yesevî ailesine mensup olması nedeniyle Dîvân’ının ilk ve son sayfalarında “Şeyh-zâde Atayî” mahlasını da kullanan mutasavvıf bir şairdir. Halk şiirine ve kültürüne aşina olduğu anlaşılan Atayî, manzumelerinde halk şairleri gibi kafiye kaygısına düşmemiş, hatta gazellerinin 109’unu halk şiirindeki koşuklara uygun biçimde aruzla yazmıştır. Şiirlerinde çoğunlukla Türkçe kelimelere ve atasözlerine yer veren şairin söyleyişi sade ve halk diline yakındır. Nitekim Samoyloviç'in de belirttiğine göre “Atayî’nin dili, Çağatay dili yani XIV. yüzyılda da kullanılan Uygur dili yerine XV. yüzyılda şekillenen biraz Uygur Türkçesi görünümlü daha çok nesir diline göre şekillenmiş geleneksel Çağatay Türkçesine ait olan Oğuz Türkmen unsurlarına sahip Orta Asya (Türkistan) Türk edebî dilidir” (Üşenmez 2009: 329).

Eraslan, Kemal (1987). “Çağatay Şâiri Atayî’nin Gazelleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. Ankara: TTK Yay. 113-164.

Eraslan, Kemal (hzl.) (2001). Alî Şîr Nevâyî, Mecâlisü’n-Nefâyis. Ankara: TDK Yay.

Samoyloviç, Aleksandr (1927). “Materiali po credneaziatsko - Tureçkoy literature, IV Cagatayskiy poet XV veka Atayî”. Zapiski Kollegii Vostokovedov (II): 257-274.

Seyfullah, Seyfettin (hzl.) (2009). Divan-ı Şeyhzade Atayî. Taşkent: Özbekistan İlimler Akademisi Fen Neşriyatı.

Üşenmez, Emek (2009). “XV. Yüzyıl Özbek Şairlerinden Mevlana Atayî ve Şiirleri”. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi (40): 325-344.

Gazel

Ol sanem kim suv yakasında peri teg olturur

Gayeti nâzüklükindin suv bile yutsa bolur

Ta meğer kim, selsebil âbına cevlân kıla

Keldi cennet ravzasındın âb-ı kevser sarı hur

Ol ilik kim suvdın arıktur yuvmas anı suda

Belki suvnı pâk bolsun deb iliki birle yur

Emdi bildim rast ermiş belki kördim köz bile

Ol ki derler suv kızı ki gâh közge körünür

Kaşların yasın Atayî körgeli hüsn içre tâk

Subh-i dem mehrâblarda sure-i Yâsin okur

(Eraslan, Kemal (1987). “Çağatay Şâiri Atayî'nin Gazelleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. Ankara: TTK Yay. 123.)

Gazel

Hasta könglümdin hayâli ki bir zamân ketmes begim

Nece kim vaslıng etekige kolum yetmes begim

Neteyin dermânde boldum men bu könglüm ilkide

Sensizin hiç yerde bir lahza karâr etmes begim

Gerçi sen düşnâm itersen men duâçimen sana

Âşık-ı sâdık celâldın iling çekmes begim

Sen meni ta’zim itib kullar sanında tutmagıl

İtlerin haylingde bolsam ne manga yetmes begim

Ta’nedin kavmas Atayî’ni eşikingdin rakib

Heç gedâ it ürse eşikni koyub ketmes begim

(Eraslan, Kemal (1987). “Çağatay Şâiri Atayî'nin Gazelleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. Ankara: TTK Yay. 124-125.)

Gazel’den

Ey ki hûblar közgüside özing izhâr eylegen

Hem özi ol közgüge bakıp mini zâr eylegen

Nergis-i ayyârelerde küfr ü îmân körgüzüp

Kudreti bir gonçedin hâr u gülzâr eylegen

(Eraslan, Kemal (1987). “Çağatay Şâiri Atayî'nin Gazelleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. Ankara: TTK Yay. 119.)

Gazel’den

Zinhâr ışk işingni usal tutma ey köngül

Asânı müşkil erür anıng müşkülâttın

(Üşenmez, Emek (2009). “XV. Yüzyıl Özbek Şairlerinden Mevlana Atayî ve Şiirleri”. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi (40): 334.)

Gazel’den

Kıldı cânımga meni şirin lebing zavkı bile

Bu meseldür kim kişi bal tutsa barmagın yalar

(Üşenmez, Emek (2009). “XV. Yüzyıl Özbek Şairlerinden Mevlana Atayî ve Şiirleri”. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi (40): 336.)