Madde Detay

Asıl adı Abdullah b. Şaban olan mutasavvıf, şiirlerini önceleri “Abdî” daha sonraları ise “Bîçâre” mahlasıyla yazmıştır. Anadolu’da yetişen büyük velilerden birisi olan Bîçâre'nin doğum yerine ilişkin bir bilgiye kaynaklarda tesadüf edilememiştir. Bîçâre’nin babası Şaban Efendi’nin Hüdâyî’nin zâkirbaşı olması sebebiyle Üsküdar’da dünyaya gelmiş olması ihtimali yüksektir. Çocukluğunda Hüdâyî’yle görüştüğü bilinen Bîçâre’nin Üsküdar’daki Celveti Dergâhı’nın civarında doğup büyüdüğü tahmin edilmektedir. Doğum tarihine ilişkin bilgi sadece Tuhfe-i Nâilî’de verilmiştir. Mehmed Süreyya da altmış yaşında öldüğünü söylemektedir. Bu bilgilere göre Bîçâre 1008/1600 yılında doğmuştur. Ailesi hakkında bilgi çok azdır. Kaynaklarda babası, bir oğlu ve bir kızının olduğu bilgileri mevcuttur. Babası Celvetiyye tarikatı kurucusu Azîz Mahmud Hüdâyi’nin zâkirbaşısı ve hulefasından Şaban Dede (ö. 1650)’dir. Zamanının en iyi musikişinaslarından biri olan Şaban Dede, Hüdâyî’nin ilâhîlerini bestelemiş ve besteli bazı eserleri günümüze kadar gelmiştir. Zakiri mahlasıyla şiirler yazmış ve bu şiirler bestelenmiştir (Ergun 1943: 1, 68). Şaban Dede 1061(1650) yılında ölmüştür. Şaban Dede, Hüdâyî’nin şiirlerini bestelemiş Hüdâyî’nin mülknamelerine imza tabilecek derecede şeyhine yakın olmuştur. Bîçâre, babasının bu görevinden dolayı “Zâkir-zâde” diye anılmıştır. Bîçâre’nin oğlu Cafer-i Sâdık Celvetî şeyhlerindendir. Kılıç Ali Paşa Câmi‘inde vâizlik yapmıştır. 1095 /1684 yılında bu görevden ayrılmış yerine yeğeni Abdülvehhâb Efendi geçmiştir. 1108/1697’de ahirete intikal etmiştir. Kızı hakkında herhangi bir bilgi yoktur. Abdülvehhâb Efendi Zakirzade’nin kızının oğludur. Doğumundan itibaren ilim, irfan öğrenmeye başlamıştır. Hüdâyî âsitânesi seccâdenişînlerinden Gafûrî Mahmûd Efendi’den tarikat adabını öğrenmiş ve ondan hilâfet almıştır. H. 1133/ M. 1721’de Üsküdar’da ölmüştür.

Çocukluk ve gençliğinin ilk dönemlerini nasıl geçirdiği açık olarak bilinmemekle birlikte eserinden yola çıkarak kendisinin iyi bir tahsil gördüğü, Arapça ve Farsçayı iyi bildiği anlaşılmaktadır. Bîçâre, çocuk yaşta Hüdâyî’ye intisab ederek Celvetî Tarikatına girmiştir. Ancak şeyhinin ölmesi üzerine Muk‘ad Ahmed Efendi’den (ö.1049/1639) Celvetî adab ve erkanını, ilim ve tasavvuf yolunun edebini öğrendi. İntisabı ve icazetini bu zattan aldı. Tahsilini tamamladıktan sonra, insanlara doğru yolu öğretmek için Manisa’ya gitti. Daha sonra İstanbul’daki Zeyrek Câmii’nde vaaz ve nasihat etmekle görevlendirildi. Bir süre sonra Ali Paşa dergâhına şeyh olarak tayin edildi. Konuşma ve hitabet kabiliyeti çok yüksek bir kişiydi. Zâhirî ilimler okutmayan Bîçâre, halka şeriat, marifet ve hakîkate dair sohbetler vermiştir. Zamanında evliyaları tenkid edenleri vaaz ve nasihatlerle ikna ederdi. Şeyh Osman Fadlî, Selâmi Ali Efendi, Ca’fer Efendi ve Abdulvehhab Efendi yetiştirdiği büyük talebelerindendir.

Bîçâre, H. 1068/ M. 1657 senesinde 60 yaşında İstanbul’da vefat etmiştir. Vasiyeti üzerine kabri Üsküdar’daki Karacaahmet mezarlığının ilerisinde bulunan “Miskinler” kabristanındadır. Zâkir-zâde’nin mezar taşında şunlar yazılıdır: “Âlem-i ukbâya Zâkir-zâde çün kıldı sefer / Ya’ni Abdullâh Efendi vâkıf-ı sırr-ı kader / Âlem-i gaybdan denildi rihletine târih / Aşk ile bâb-ı rızâu’llâh’ı etmişti makar” Mezar taşındaki “rızâu’l-lâh”(1068/1657) ibaresi ebced hesabıyla merhumun vefat tarihini göstermektedir. (Konyalı 1976: 235)

Bilinen tek eseri Divan’ıdır. Eserin iki nüshası vardır. Biri Bursa İnebey Yazma Eserler Kütüphanesinde diğeri de Süleymaniye Küt. Yazma Bağışlar Bölümünde mevcuttur. Eser üzerinde çalışan Veli Recai Velibeyoğlu, Zâkirzâde Abdullah Bîçâre Dîvânı adlı çalışmasını 1963 yılında yayımlamıştır. Daha sonra bu çalışma, 2007 yılında Mehtap Aydın tarafından Uludağ Üniversitesinde Bîçâre Dîvânı İnceleme-Metin adıyla Yüksek Lisans çalışması yapılmıştır. Yine Fatih Ayan tarafından 2008 yılında Sakarya Üniversitesinde Zâkirzâde Abdullah (Bîçâre)’ın Dîvânının Transkripsiyonu adıyla Yüksek Lisans tezi olarak çalışılmıştır. Dîvân’ında Hüdâyî gibi âşıkâne ilâhiler yazmıştır. Dîvân’ında değişik kelime ve kelime gruplarıyla Allah’tan bahseder. (Ayan 2008: 8)

Mutasavvıf bir şair olan Zâkir-zâde Abdullah, tasavvufta çok takvalı bir hal içerisindedir. Eserini bütünüyle tasavvufî neşve içerisinde kaleme almıştır. Şiirinin büyük bir kısmı münacat, günahlardan af dileme, peygamberden şefaat isteme gibi konular içermektedir. Şairin sufî olması tasavvufi kavramların metinde çokça zikredilmesine sebep olmuştur. Şiirlerinde hem aruz hem de hece veznini kullanmıştır. Birçok ilahi söylemiştir. İlahileri aruz kalıplarına da uymaktadır. Sufi şairlerin pek çoğunun ortak vasfı olan sehl-i mümtenî Bîçâre’nin eserinin de en belirgin özelliğidir. Birçok Celveti şairlerinde olduğu gibi şiirlerini zâhidâne bir anlayışla yazmış, tevhidin gereğinden ve öneminden bahsetmiştir. Şiirlerinin bir kısmını da devrin siyasi ve sosyal işleri hakkında yazmıştır. Şiirlerinde kullandığı tema ve üslup unsuru dindir. İnsanlara nasihat verirken bile dini hep ön planda tutmuştur. Yaşadığı dönem itibariyle dilin süslü ve ağdalı olmasına rağmen şairin dili sade ve akıcıdır. Eserinde ayet ve hadislerinden fazlaca iktibaslar yapmıştır. Celveti olduğu için Celvetiliği de hep ön planda tutmuştur. Zâkir-zâde ağdalı dile pek başvurmamıştır. Dili gayet açıktır. Divanında yer yer Eski Anadolu Türkçesi'nin yazım özellikleri görülmektedir. Mutasavvıf şairlerin birçoğunda olduğu gibi onda da Yunus etkisi görülür. Kitap ve sünneti her şeyden üstün tutan ve bu daireden çıkmayan şairde güçlü bir yaradan sevgisi görülür.

 

Akkuş, Mehmet - Ali Yılmaz (hzl.) (2011). Sefine-i Evliya. İstanbul: Kitabevi Yay.

Ayan, Fatih (2008). Zâkirzâde Abdullah (Bîçâre)’ın Dîvânının Transkripsiyonu.  Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi.

Aydın, Mehtap (2007). Bîçâre Dîvânı İnceleme-Metin. Yüksek Lisans Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi. 

Bursevi, İsmail Hakkı (1874). Kitab-ı Silsile-i Tarîk-i Celvetî. İstanbul: Haydarpaşa Hastahanesi Matbaası.

Ceylan, Ömür (2000). Tasavvufî Gazel Şerhleri. İstanbul: Kapı Yay.

Eraydın, Selçuk (1994). Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay.

Ergun, Sadettin Nüzhet (1943). Türk Musikisi Antolojisi. C. 1. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yay.

İpekten, Haluk vd. (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.

Konyalı, İ. Hakkı (1976). Âbideleri ve Kitabeleri ile Üsküdar Tarihi. C. 1. İstanbul: Ahmet Sait Matbaası.

Kocatürk, Vasfi Mahir (1968). Tekke Şiiri Antolojisi. Ankara: Edebiyat Yay.

Kurnaz, Cemal, Mustafa Tatçı (hzl) (2001). Tuhfe-i Nailî Divan Şairlerinin Muhatasar Biyografileri. Ankara: Bizim Büro Yay.

Muslu, Ramazan (2004). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18. Yüzyıl). İstanbul: İnsan Yay.

Özcan, Abdülkadir (hzl.) (1989). Şakâik-i Numaniye ve Zeyilleri Vekâyiu’l-Fudalâ. C. 1. İstanbul: Çağrı Yay.

Velibeyoğlu, Veli Recâi (1963). Zâkirzâde Abdullah Bîçâre Dîvânı. Kırşehir: Define Matbaası.

Yılmaz, H. Kâmil (1999). Azîz Mahmûd Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı. İstanbul: Erkam Yay.

Yılmaz, Necdet (2001). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVII. yüzyıl). İstanbul: Osav Yay.

Yuvalı, Abdülkadir – Ali Aktan (hzl.) (1995). Sicill-i Osmânî. C .1. İstanbul: Sebil Yay. 

Zakir-zade Abdullah. Divan. Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar Bölümü no: 810. 

Zâkir-zâde Abdullah (1991). İslam Alimleri Ansiklopedisi. C. 16. İstanbul: Türkiye Gazetesi Yay. 

İlahi

Yâ Rabbi mahşer yerine

Ne yüz ile varayım ben

Dostum Muhammed’in yüzün

Ne vech ile göreyim ben

 

Benim cürm ü günâhım çok

Değil rahmetinden artuk

Senden gayrı yaradan yok

Ya kime yalvarayım ben

 

Senden olmazsa inâyet

Dostun kılmazsa şefâat

Neme layık benim cennet

Hod bir yüzü karayım ben

 

Hak bana sual ederse

Aklım başımdan giderse

Kulum niçün itdün derse

Nice cevâb vereyim ben

 

Bu Zâkirî gümrâhına

İnâyet sal sen râhına

Gece gündüz dergâhına

Kara yüzüm süreyim ben

 

Bu Zâkirî gümrâhına

İnâyet sal sen râhına

Gece gündüz dergâhına

               Kara yüzüm süreyim ben.

  Ergun, Saadettin Nüzhet (1943). Türk Musikisi Antolojisi. C. 1. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yay. 68.

 

Gazel-I

Fâilâtün/ Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilün

 

 Ehl-i aşkın hâlini anlan gelin mestâneden

 Ma-sivayı terk iden hâlin görün pervâneden

 

 Li-maa’llah sırrını izhar ederdi dil veli

  Gayret-i hak setr ider gizler ani bî-gâneden

 

 Ademe Hu’dan dem irüp erdi demden demdeme

  Dem bu demdir na’rası ider zuhur her dâneden

 

 Zâhida gamm u sivâ koydu seni halvetlere

  Alem-i ıtlâka çık kurtulagör gam-hâneden

 

 İrdi nûr-ı hakk ile Bîçâre sırrı vahdete

  Şol inâyet sebk itdiler dogmadan tâ aneden

  Akkuş, Mehmet- Ali Yılmaz (hzl.) (2011). Sefine-i Evliya. İstanbul: Kitabevi Yay. 56.

 

 Gazel - II

Mefâîlün Mefâîlün Mefâîlün Mefâîlün

İlâhî fazl u lutfunla bana bir feth-i bâb eyle

Erişdir vahdet-i zâta kavlin nîme’l-meâb ile

 

Vücûdum nüshasın yazdın yed-i kudretle çün yâ Rab

Senin zât u sıfâtından ibâret bir kitap eyle.

 

Senin âşıkların alsın ziyâmı âfitâbımdan

Hilâl-i kalbini yarıp alarak mâhitâb eyle

 

Kabûl eyle kulun Bîçârenin hâcetini lutf et

                 Kerîmen mahz-ı fazlınla onu sen kâm-yâb eyle

  Zâkir-zâde Abdullah (1991). İslam Alimleri Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Gazetesi Yay. No: 16. 253.