Madde Detay

İstanbul Üsküdar Bağlarbaşı’nda doğdu. Babası, Osmanlı Devleti’nin son kabinesinde Dâhiliye Nazırı ve padişah yanlısı olan Recep Paşa’dır. İşgal yıllarında önce İzmir’e geçen aile, Kurtuluş Savaşı sona erince de Bursa’ya yerleşir. Recep Paşa ise Bulgaristan’a geçer. Orhan Burian’ın annesi, Agâh Paşa’nın kızı Mihriban Hanım’dır. Mihriban Hanım iyi bir eğitim görmüş, Fransızca, İngilizce ve İtalyanca bilen kültürlü bir Osmanlı hanımefendisidir. Burian, hem anne hem de baba tarafından geniş kültürlü bir aileden gelmektedir. Çocukluğu sıkıntı içinde geçmiş, Bursa’da birkaç okul değiştirmek zorunda kalmıştır. Gedikpaşa Amerikan, Fevziye ve Bursa Amerikan okullarında okuduktan sonra 1926'da Bursa Bizim Mekteb’den mezun olmuştur. Lise öğrenimini İstanbul Kabataş Lisesi’nde sürdürmüş, burada özellikle edebiyat derslerinde oldukça başarılı olmuştur. O yıllarda okul gazetesinde bazı denemeleri çıkmıştır.

1932’de Kabataş Lisesi’ni bitirdikten sonra hem Mülkiye’nin hem de lisenin isteğiyle yurt dışında eğitim sınavına girmiş, her ikisini de kazanmış ve İngiltere’ye gitmeyi tercih etmiştir. 1933 yılı sonbaharında Cambridge Üniversitesi Trinity Kolej’in İngiliz Edebiyatı Bölümü'ne yazılan Burian üç yıl içinde tahsilini tamamlamış ve 1936’da mezun olmuştur. Mezun olduktan sonra bir araştırma için altı ay daha Cambridge’de kalmış, daha sonra ise üç ay boyunca İngilizce öğretim yöntemlerini izlemek üzere Paris’te bulunmuştur. Burian’ın yazarlık ve çevirmenliğe başlaması da İngiltere’deki öğrencilik yıllarına kadar uzanır. İngiltere’den gönderdiği ilk çevirileri ve çeşitli yazıları Bursa Uludağ Halkevi ve Yücel dergilerinde yayımlanmıştır. Orhan Burian, bu dönemde özellikle Yücel’de yayımlanan yazıları ve çevirileri sayesinde Türkiye’de adını duyurmaya başlamıştır. Türkiye’ye döndükten sonra 1937 yılı sonbaharında Millî Eğitim Bakanlığı tarafından henüz bir yıl önce kurulmuş olan Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi İngiliz Filolojisi Bölümü'ne tayin edilmiştir. Burada bir yıl doçent olarak çalıştıktan sonra askere gitmiş, önce muhabereci olarak kıta stajını İstanbul’da yapmış, harp tehlikesi çıktıktan sonra ise Trakya’da askerliğini tamamlamıştır. 1939 yılı sonlarında terhis olunca DTCF’deki görevine getirilen Burian, üniversiteler kanunu çıkıncaya kadar Ankara Devlet Konservatuarı Tiyatro Bölümü'nde Batı edebiyatı ve tiyatro tarihi dersleri vermiştir. 1938 sonunda Millî Eğitim Bakanlığı görevine gelen Hasan Âli Yücel'in bazı kültür gelişim ve girişimlerine katkıda bulunup, özellikle bu bakanlığa bağlı olarak yeniden kurulan Tercüme Bürosu'nun idare kurulunun kurucu üyelerinden biri olarak dünya klasiklerinin Türkçeye çevrilmesi için yapılan çalışmalara katılmıştır. 1947 sonbaharında araştırma yapmak üzere Amerika’ya gitmiş, iki yıl Princeton Üniversitesi'nde kendi alanında çalışmalar yapmış, Amerikan edebiyatı ile ilgilenmiştir. Ayrıca Princeton’da Türkçe dersleri vermiş, Amerika’da çeşitli konferanslara ve toplantılara katılmıştır.

Orhan Burian, Ankara Üniversitesi DTCF’deki görevine döndükten kısa bir süre sonra profesör olmuştur. 1952'de, fakültenin temsilcisi olarak UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Genel Kurulu ve Yönetim Kurulu üyeliklerine seçilmiştir. 1952 yılı Şubat ayında “Aylık Sanat, Fikir Mecmuası” alt başlığıyla Ufuklar dergisini yayımlamaya başlamış ve sağlığında 14 sayı çıkarmıştır. Aynı yılın sonlarına doğru mide kanserine yakalanan Burian, 5 Mayıs 1953 tarihinde tedavi gördüğü Gülhane Askeri Tıp Akademisi’nde 39 yaşındayken hayatını kaybetmiştir. Orhan Burian’ın ölümü; dönemin bilim, edebiyat, kültür ve sanat çevrelerinde derin bir üzüntü yaratmış, ölümünün ardından çok sayıda anma yazısı yayımlanmış ve bu yazıların derlemesinden oluşan bir Orhan Burian kitabı çıkarılmıştır.

Çevirmen, eleştirmen ve deneme yazarı olarak bilinen Orhan Burian’ın “Essay Hakkında” başlıklı ilk yazısı 1936’da Muhtar Enata’nın yayımladığı Yücel dergisinde çıkar. 1956'da kapanana kadar Yücel ve daha sonra da 1952-1953 yıllarında Vedat Günyol ile birlikte 15 sayı çıkardıkları Ufuklar dergisinde yazılarını yayımlamayı sürdürür. Edebiyatta yeni atılımları savunan Burian, düşünce, sanat ve toplum konularında eleştiri ve denemeleriyle ön plana çıkar. Yazılarında “bir arayış sistemi” olarak gördüğü hümanizmi ve hoşgörüyü egemen kılmaya çalışır. Burian gerek yaşama bakışında gerekse edebiyat ve kültür meselelerini ele alışında içselleştirdiği bir hümanizm anlayışını önceler. Ona göre, asıl gerekli olan “bilimsel hümanizma”dır ve bilimsel bilgiyle ahlak arasında bir kaynaşma sağlanmalıdır. Hümanizm, akıl ve bilimsellik mevzularında Herakleitos’un “evrende egemen olan düzen ve akıldır” sözlerinden hareket ederek hümanizmin bilimselliğini ve aklı öne çıkarma düşüncesini savunurken aklı koşulsuz olarak her durumda üstün görmeye de temkinli yaklaşır. Bilimselliğin her alanda sürekliliğine inanan Burian, denemelerinin birçoğunda eleştirel düşünmenin gerekliliğini ve önemini vurgular, her konuda eleştirel bakış açısını geliştirmenin amaç edinilmesi gerektiğini savunur.

Orhan Burian’ın eleştirileri, içinde bulunduğu toplumsal koşullardan ve edebiyat ortamından etkilenmiştir. Bu doğrultuda bilhassa 1940’lı yıllarda artan toplumsallaşma eğilimi ve dönemin edebî koşulları Burian’ın eleştirilerinin muhtevasının belirlenmesinde etkili olur. Onun eleştiri alanında ortaya koyduğu yeniliklerden biri de eleştiriyi hem edebî hem de kültürel işlevi olan bir araç olarak görmesi ve dönemindeki eleştiri geleneğini eleştirerek bu alanda önemli bir görev üstlenmesidir. Burian, kültürel eleştiri konusunda çeşitli çeviriler yapmanın yanı sıra, eğitim, tarih, yayın dünyası ve tercüme üzerine de çeşitli eleştirel yazılar yazmıştır. Bunların dışında Ufuklar ve Yücel dergilerinde güncel kültürel sorunlarla ilgili, Yücel’de ise “Ayın Kültür Hareketleri” ana başlığı altında birçok ülkedeki aylık kültürel ve sanatsal gelişmeleri aktarır.

Orhan Burian’ın eleştiri yazılarında üzerinde ısrarla durduğu konular bilim ve bilimselliktir. O, öncelikle soruna ahlaki açıdan bakarak bilimi insanlık onuruyla bağdaştırma yolunun öğrenilmesi gerektiğini vurgular. Bu bağlamda da eğitimin önemine dikkat çeker. Eleştirilerinin önemli bir bölümünde odağa aldığı eğitim meselesinde Burian, “eğitim, birinci derecede kitap bilgisini değil, kişiliği hedef almalıdır” düsturunu vurgular. Türk eğitim sisteminde gördüğü sorunlara ve bunlar için getirdiği çözüm önerilerine birçok yazısında yer verir. Eğitim sistemimizi dönemin koşulları doğrultusunda “dar ve tek amaçlı” olarak niteler.

Eleştiri yazılarında değindiği önemli konulardan biri de yayıncılıktır. Ona göre toplumun eğitilmesinde okulların yardımcısı olacak basın ve yayının, bilhassa dergiciliğin yeteri kadar gelişmediğini düşünür. Burian, üniversitelerin yayın organları tarafından çıkarılan dergileri de kendi içlerine kapalı olmaları nedeniyle eleştirir. Yazar, akademik yayınların Batı’da olduğu gibi geniş bir okur kitlesine ulaşması gerektiğini düşünür. Yayın sorunlarının yanında çeviri meselesine de ayrı bir önem veren Burian, tercüme faaliyetlerinin memlekete Rönesans’ı yaşatacak hümanizma ruhunun belirtisi olduğunu düşünür. Ona göre çeviri bir düşünce sorunudur, ne kadar çevirmen varsa o kadar çeviri biçimi vardır ve dolayısıyla kusursuz çeviri yoktur. Orhan Burian, çeviri sorunlarına dair çözüm önerileri getirir: Çevirmenlerin ve yayıncıların çalışmalarını bir düzene sokmak, yayıncıları hem kendi hem de birbirlerinin girişimleri hakkında aydınlatmak, yayıncılar için danışma kurulları oluşturmak, yayımlanacak çevirilerin ön sözleri için konunun uzmanına danışmak (Akt. Canpolat 2003: 32-33).

Burian’ın edebî eleştirileri konu bakımından çeşitlilik göstermekle birlikte dil, klasik yapıtlar, oyun, şiir ve roman üzerinde yoğunlaştığı görülür. Orhan Burian, eleştiri yazılarında üsluba ayrı bir önem verir. O üslubu “değişen kelime toplulukları arasında değişmeden kalan deyiş özellikleri olarak tanımlar. Eleştiri yazılarının hemen hepsinde belirgin bir sunuş vardır. İçeriğe uygun başlıklar kullanan yazar, genellikle ya bir saptama ya da yazılma gerekçesini açıklayan bir paragrafla başlar. Aktarmacı ve tekrarcı olmayan, araştırmacı ve sorgulayıcı bir tutum sergiler. Burian, yazının bütünlük ve süreklilik unsurlarını gözeterek belli noktalarda derinleşir. Eleştiri yazılarının organizasyonuna ilişkin en önemli özelliklerden biri de sorularla ilerleyen bir yapı kurması ve temel bir sorunsalı ele almasıdır.

Orhan Burian’ın eleştirmen kimliğinin yanında yazarlığını tamamlayan önemli bir alan da deneme türündeki eserleridir. Henüz yirmi iki yaşındayken nesnel bir üslupla kaleme aldığı ve Yücel dergisinde yayımlanan “Essay Hakkında” başlıklı yazısında türe ilişkin değerlendirmelerde bulunmuştur. Burian, deneme türünün bir adlandırma sorunu olduğu saptamasını yapmış, denemeyi gerek konu bakımından, gerekse biçim bakımından belli bir kalıba sıkışmadığı için bütün yazı türlerinden daha özgür ve amacına daha kolay ulaşan bir yazı türü olarak değerlendirmiştir. Burian’a göre deneme, üslubun amaç olduğu tek yazı türüdür. Yazara göre üslup geçmişte olduğu gibi, günümüzde de deneme türünün ayırt edici özelliğidir. Orhan Burian’ın denemelerinin nesnel bir üslupla yazıldığı için Montaigne’den çok Bacon tarzında olduğu söylenebilir. Eleştiri yazılarında olduğu gibi denemelerinde de eleştirel ve sorgulayıcı bir düşünüş hâkim kılınır. Burian, denemelerinde imgesel ya da metaforik bir söylem geliştirmek yerine, kavramlardan hareket ederek mantıksal çıkarımlarda bulunur ve eleştirel, bilimsel bir söylem kullanır. Yazarın denemeleri konu bakımından çeşitlilik gösterse de çoğunlukla güncel ve toplumsal olgular üzerinde yoğunlaşır. Denemelerinde daha çok gözlemlerini dile getiren Burian, Bacon için söylenen “yaşam üstüne birtakım gerçekleri göstermeyi amaçlamıştır” (Göktürk 1994: 20) değerlendirmesine uyar. Bu yönüyle Burian’ın denemelerinde “insan açısında kesişen önemli kültür kaygılarını konu edindiği söylenebilir (Uygur 1999: 214)

Burian’ın yazılarında dil konusundaki hassasiyeti, titizliği öne çıkarken bunu eleştiri ve denemelerinin odağına aldığı yazılar da kaleme alır. Özellikle kelime seçimindeki tavrı ile dikkat çeken Burian, dil ve demokrasi arasında bir bağlantı kurar ve bunu şu sözlerle dile getirir: “Dil davasında da, demokrasi davasında olduğu gibi, üç taraf vardır: dili bütün yabancı kelimelerden temizleme taraflısı öz Türkçeciler; günün okur yazarının konuşma dilinde ölçüsünü arayan mutediller; acem medeniyetine bağlı kalmak uğruna o dillerle de bağımızı tazelemek isteyen muhafazakârlar” (Akt: Canpolat 2003: 66). Yazar, dil konusunda ılımlı bir tavır takınır. Dili, hem geleneğin bir parçası sayar, hem de onun değişmeye açık bir araç olduğunu düşünür. Anlatım bozukluğu, noktalama, cümle kuruluşu gibi gramer kurallarına özen gösteren Burian, sade, açık ve anlaşılır bir dil kullandığı gibi, yazılarında dil hassasiyeti gösterilmemesini eleştirir.

Çok yönlü bir yazar olarak Orhan Burian, bilimsel araştırma yazıları ve çevirilerinin yanı sıra deneme, eleştiri, inceleme, kitap tanıtım yazıları, oyun ve öykü türlerinde eser veren velut bir yazardır. Batı edebiyatını çok iyi tanımış, yaptığı çeviriler yoluyla kültür ve sanat alanındaki gelişmelerin Türkiye’de bilinmesine büyük katkı sağlamıştır.