Madde Detay

İliyas Esenberlin Akmola bölgesinin (şimdiki Astana) Atbasar şehrinde doğdu. 1940’ta Kazak Devlet Dağ-Maden Enstitüsünü bitirdi. Jezkazgan şehrinde mühendis olarak çalıştı. İkinci Dünya Savaşı’na katıldı. 1947-1967 yıllarında Kazak Devlet Flarmonisinin müdürlüğünü yaptı. 1953-1954 yılında Kazakistan Cumhuriyeti Jeoloji Bakanlığında baş müfettişlik yaptı. 1954-1955 yıllarında Bersügir Maden İşletmesi’nin başkanı, 1955-1957 yıllarında Kazak Devlet Edebiyat Yayınevinin baş editörü olarak görev yaptı. 1958-1967 yıllarında “Kazakfilm” film stüdyosunun baş editörü, 1967-1971 yıllarında “Jazuvşı” yayınevinin müdürü, 1971-1975 yıllarında Kazakistan Yazarlar Birliğinin 2. kâtibi olarak önemli görevlerde bulundu (Toğısbayev-Sujikova 2009: 199).

Yazar, 1940’tan itibaren eser vermeye başladı. Nesir, şiir, drama sahalarında verimli eserler meydana getirdi. Önce şiirleriyle tanındı. 1945’te Sultan, Ayşa manzumeleri yayımlandı. Sonrasında Adamgerşilik Tuvralı Jır (1949) adlı şiir kitabı, Bolşevik Tuvralı Poema (1957), Birjan Sal Tragediyası (1959) destanları yayımlandı. 1960’lı yıllardan itibaren nesre yöneldi. Özen Jağasında (1960), Tolkıydı Esil (1965), Rusça yazılan Pesnya o çeloveke (Adam Tuvralı Än) adlı uzun hikâyeleri yayımlandı (Kazak SSR Kıskaşa Entsiklopediya 1989: 235). Tavdağı Tartıs (1962) ise piyes türünde eseridir. Bu piyes çocuk ve genç tiyatrolarında oynandı.

1960’lı yıllardan itibaren romanlarıyla dikkat çekmeye başladı. Aykas (1966), Katerli Ötkel (1967) romanları Kazak millî entelektüellerinin oluşma sürecindeki zorlu, sosyal ve manevî olayları anlattığı eserlerdir (Koç-İşina-Korganbekov 2007: 694).

1950’li yılların başında Komünist ideoloji tarafından Kazak tarihiyle ilgili yapılan olumsuz değerlendirmeler, tanınmış tarihçilerin, bilim adamlarının takibe alınması, edebî alanda da tarihî konuların bir kenara atılmasına neden oldu. Rus halkı ile dostluğu işleyen birkaç eser dışında Kazak tarihinin pek çok önemli meselesi işlenmedi. Özellikle Ruslara karşı yapılan bir istiklâl hareketi olan Kenesarı İsyanı, gerici bir hareket olarak değerlendirildi ve Kazak halkının bağımsızlık düşüncesi bu şekilde bastırılmaya çalışıldı. Bu uzun sessizliği 60’lı yılların sonunda ilk olarak yazar Esenberlin yazdığı tarihî romanıyla bozdu. Onun Kahar (1969) romanı pek çok kişiyi korkuttu ve hayrete düşürdü. Roman ilgiyle karşılandı, beklenildiği gibi büyük sorunlar yaratmadı. Bunun iki nedeni vardı: İlk neden, halk üzerindeki ideolojik baskının zayıflamaya başlaması; ikinci nedense yazarın Kenesarı İsyanı’nı değerlendirirken iki yönlü bakış açısına sahip olmasıdır. Yazar, Çarlık sömürgeciliğinin arttığı, halkın yaşamının ağırlaştığı dönemde öne çıkan Kenesarı İsyanı’nın başlangıçta halk isyanı oluşunu ve aynı düşüncedeki halkın onu desteklemesini anlattı. Bununla birlikte yazar, Kenesarı, han olduktan sonra isyanın halkçı karakterinin zayıflayarak tek bir kişinin han olma mücadelesi hâline dönüştüğünü gösterdi. Böyle bir anlatım o günkü hâkim ideolojiye çok ters düşmedi. Devrin ideolojisi, isyanın bu şekilde değerlendirilmesinde Esenberlin ile hemfikir oldu (Kıyrabayev 1998: 154).

Esenberlin, Kahar’ın ardından yine Kazak tarihini işleyen Almas Kılış (1971) ve Jantalas (1973) romanlarını yazarak tarihî romanın gelişmesine katkıda bulundu. Yazar, iki romanda da Kazak halkının siyasî-ekonomik durumunu ve konar-göçer Kazak hayatını geniş olarak ortaya koydu (Kınacı 2016: 173). Almas Kılış romanında Kıpçak sahasının hanı Äbilkayır’ın yönetiminde olan Kazak boylarının bir araya gelip hâkimiyet kurmaya çalışması, Jänibek ve Kerey’in idare ettiği Kazakların Kıpçaklardan ayrılması anlatıldı. Kazak boylarının bir araya gelerek ayrı bir hanlık kurmaları bu eserin ana konusunu oluşturdu. Yazar, Jantalas’ta ise Kazak-Kalmak savaşlarını anlattı. Kazak hanlığının Kalmak istilası karşısında verdiği mücadele bu eserin ana konusunu oluşturdu (Koç-İşina-Korganbekov 2007: 693).

Tarihi romanlarının yanı sıra 1970’li yıllarda işçi romanları da yazdı. Mangıstav Maydanı ve Amanat (1978) romanları işçilerin hayatlarını ele aldığı işçi romanlarıdır (Koç-İşina-Korganbekov 2007: 694)

Esenberlin’in tarihî konuda yazdığı son eseri, Altın Orda (1983) ise 3 ciltlik romandır. Eserde 13.-15. yüzyıllarda güçlü bir hanlık olan Altın Orda’nın siyasî, sosyal ve kültürel hayatı ele alındı. Eseneberlin’e kadar Altın Orda hakkında daha önce hiçbir Kazak eser yazmış değildir (Kınacı 2016: 173). Altın Orda’da Kazak hayatı tarihî gerçeklerle ve gerçekçi bir yaklaşımla anlatıldı. Esenberlin bu eseri yazarken çok fazla malzemeden faydalandı. Eser geçmiş tarihe ve efsanelere dayanılarak yazıldığından eserde hikâye ve efsane anlatım üslûbu hâkimdir (Koç-İşina-Korganbekov 2007: 694).

Esenberlin, kırktan fazla şarkının söz yazarıdır. Eserleri Rusça başta olmak üzere İngilizce, Fransızca, Çince, Macarca gibi dillere de çevrildi (Sovettik Kazakstan Jazuvşıları 1987: 215). Yazarın bazı eserleri Türk lehçelerine de aktarıldı. Köşpendiler romanı (Almas Kılış, Aykas, Kahar üçlemesi) Kazak Hanlığının 550. yılı anısına Göçebeler adıyla üç cilt olarak Türkiye Türkçesine aktarıldı (Esenberlin 2015).

Esenberlin, Emek Kızıl Tuğ Madalyası başta olmak üzere çeşitli madalya ve nişanlarla ödüllendirildi.