Madde Detay

Adı Şemseddin Ahmed’dir. Osmanlı sadrazamlarından Köprülü-zâde Fâzıl Ahmed Paşa’nın (ö.1087/1676) tezkirecisi İshak Efendi’nin özel hocası olduğu için İshak Hocası diye meşhur oldu. H. Nihal Atsız, asıl adının Ahmed Rızâî olduğunu söylüyorsa da (Atsız: XX, 232) kaynaklarda onun Rızâî nisbesine rastlanmamıştır. Aydın’ın Sobuca köyünde doğdu. Bazı eserlerde Aydın’ın Güzelhisâr-ı Aydın veya Aydın Güzelhisarı şeklinde geçmesi sebebiyle bir kısım araştırmacılar doğum yerini yanlış olarak Aydın’ın Güzelhisar kazası, bir kısmı da Menemen’in kuzeyindeki Güzelhisar şeklinde kaydetmişlerdir. Şemseddin Ahmed babası Hayreddin Efendi’nin yanında başladığı öğrenimini Şirvan’da Ni‘metullah-zâde Efendi’den tamamladı ve ondan icâzet alarak Bursa’ya gitti. Bu şehirde büyük itibar gördü. Uzun süre İran’da kaldığı için ilk zamanlar Acem Ahmed Efendi diye anıldı. Sadrazam Fâzıl Ahmed ve Fâzıl Mustafa paşaların hizmetinde bulundu. Fâzıl Mustafa Paşa kendisini İstanbul’a davet ederek Anadolu muhasebecisi yaptı ve beraberinde Belgrad seferine götürdü. Sadrazamın şehid olması üzerine (1102/1691) Bursa’ya döndü. Yıldırım, İshak Paşa, Hudâvendigâr ve Murâdiye (Bursa) medreselerinde müderrislik yapan Şemseddin Ahmed Efendi Rebîülevvel 1103’te (Aralık 1691) mûsıle-i Sahn, 1107’de (1696) Sahn müderrisi oldu. 1703’te getirildiği Bursa Murâdiye Medresesi müderrisliği sırasında 10 Şâban 1120’de (25 Ekim 1708) vefat etti. Sârban Şeyh Mehmed (Deveciler) Mezarlığı’nda Şeyhülislâm Karaçelebi-zâde Abdülaziz Efendi’nin kabri yanına defnedildi. Ölümüne, ''Eyledi Ahmed Efendi ravzai adni makam''; ''Eyleye medrese-i cennet-i ulyâda makam'' mısralarının yanı sıra şiirde Vâkıf mahlasını kullanan oğlu müderris Hoca-zâde Mahmûd Efendi tarafından da, ''Ref‘ edip iki elim fevtine târîh dedim / Vâlidim Hâce Efendi ede adni menzil'' beytiyle tarih düşürülmüştür.

 İshak Hocası, Bursa’da Halvetiyye tarikatının önemli şeyhlerinden Niyâzî-i Mısrî’nin dergâhına devam ederek ona intisap etmiş, Nefes-zâde İsmâil Efendi’den hat meşkederek ta‘lik, tevkı‘ ve siyâkat başta olmak üzere sülüs ve nesihte meşhur isimler arasında yer almıştır. Her ramazanda nesih hattıyla bir mushaf yazıp Bursa’da selâtin camilerine vakfettiği kaydedilmektedir. Ayrıca onun çeşitli vesilelerle yazdığı edebî mektuplarını (münşeat) bir araya topladığı nakledilir.

Edebiyat, astronomi, tefsir, hadis, kelâm, mantık gibi alanlarda telif, tercüme, hâşiye ve ta‘lik şeklinde manzum ve mensur birçok eseri bulunan İshak Hocası, Türkçe şiirlerinde Ahmedî, Farsça şiirlerinde Hâce mahlasını kullanmıştır. Başlıca eserleri şunlardır:

1. Vahdetnâme-i Âlemengîz. Divan şiiri diliyle kaleme alınan 2918 beyitlik eser astronominin yanı sıra tarih konularını, peygamber kıssalarını ve yer yer dinî-tasavvufî öğütleri ihtiva etmektedir. Büyük bir kısmı Türkçe, pek azı Farsça olan eser Vahdetnâme adıyla İstanbul’da Mahmut Bey matbaasında basılmıştır (1302). 

2. Manzûme-i Akaid. ''Emâlî'' ve ''Nûniyye'' kasideleri tarzında yazılmış Türkçe bir eserdir (İstanbul 1284).

3. Risâle fi'l-amel bi'r-rub‘i'l-mukantarât (Risâle-i İrtifâ'). Türkçe olan eserde astronomiyle ilgili aletlerin nasıl kullanılacağına dair bilgi verilmiştir. İshak Efendi adına yazıldığı için İshâkıyye adıyla da bilinen eserin Süleymaniye Kütüphanesi’nde nüshaları vardır (Esad Efendi, nr. 3536; Fâtih, nr. 5319; Lâleli, nr. 2727).

4. Risâle ma‘mûle fî beyâni’z-zılli ve tahdîdi'l-cihât ve ta‘yîni semti'l-kıble bi'd-dâireti'l-Hindiyye (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3536; Fâtih, nr. 5319; Lâleli, nr. 2727).

5. Şerhu dâ'ireti'l-Hindiyye. Bursalı Mehmed Tahir tarafından yanlışlıkla “Dâire-i Hendesiyye Şerhi” olarak kaydedilen eser (Osmanlı Müellifleri, I, 233), kıble tayininde kullanılan dâire-i Hindiyye hakkında bilgi veren Arapça iki varaklık küçük bir risâledir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 5366).

6. Sandûkatü'l-ma'ârif. Muamma ve lugazdan bahseden Farsça bir eserdir (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 618; Ayasofya, nr. 4813/2; Hacı Mahmud Efendi, nr. 3647).

 İshak Hocası’nın ayrıca, Zemahşerî’nin lugata dair Mukaddimetü'l-edeb isimli eserine Aksa'l-ereb fî tercemeti Mukaddimeti'l-edeb adıyla yazdığı bir tercümesi (İstanbul 1313), Tirmizî’nin Şemâ'ilü'z-nebî’sine Akvemü'l-vesâil fî tercemeti'ş-Şemâil adlı tercüme ve şerhi (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 272; Lala İsmâil, nr. 26; Kasîdeci-zâde Süleyman Sırrı, nr. 75), Fâzıl Ahmed Paşa’nın isteği üzerine derlediği kırk hadisin (Tercümei Hadîsi Erbaîn) tercüme ve şerhi (Süleymaniye Ktp., Hafîd Efendi, nr. 473; Ayasofya, nr. 4813), Beyzâvî’nin Tavâli'u'l-envâr fi'l-kelâm’ı ve Mîr Ebü'l-Feth’in âdâb-ı münâzaraya dair eserine hâşiyesi (Belîğ, Güldeste, s. 415; Şeyhî, Vekayiu’l-fuzalâ, II-III, 301), Kadî İyâz’ın eş-Şifâ' (a.g.e.ler, a.y.ler), Beyzâvî’nin Envârü't-tenzîl (Süleymaniye Ktp., Mihrişah Sultan, nr. 39) ve Teftâzânî’nin Tehzîbü'l-mantık (a.g.e.ler, a.y.ler) adlı eserlerine ta‘likatı bulunmaktadır. İshak Hocası’nın mecmualarda kalmış pek çok gazel, kaside ve lugâzı da vardır (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 618; Esad Efendi, nr. 3785; Fâtih, nr. 4101).

Akpınar Cemil vd. (1997). Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi Yay. 372-376.

Atsız, H. Nihal (1972). ''İshak Hocası veyâ Ahmed Rızâî'', Türk Ansiklopedisi. C.XX. Ankara: MEB Yay. 232.

Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri. C. I.  İstanbul: Matbaa-i Âmire. 232-233.

İsmail Belîğ (1302). Güldeste-i Riyâz-ı İrfan ve Vefeyât-ı Dânişverân-ı Nâdiredân. Bursa : Hüdavendigar Vilayet Matbaası. 411-417. 

Mehmed Süreyyâ. Sicill-i Osmânî. C.I. İstanbul:  Matbaa-i âmire. 236.

Mirzâ-zade Sâlim Mehmed Emin Efendi (1315). Tezkire-i Sâlim. İstanbul: Dersaadet:  İkdam Matbaası. 113-116.

Mustafa Safâî. Tezkire. İSAM Ktp. nu. 5633. vr. 28a-29a.

Müstakim-zâde Süleyman Sâdeddin (1928). Tuhfe-i Hattâtîn,. (nşr. İbnülemin Mahmud Kemal.) İstanbul: Türk Tarih Encümeni. 95-96.

Öngören, Reşat (2000) “İshak Hocası”. İslam Ansiklopedisi.  C.XXII. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 533-534.

Özcan Abdülkadir (1989). Şeyhî Mehmed Efendi, Vekayiu’l-fuzalâ. C.II.III. İstanbul: Çağrı Yay. 32, 301-303, 586, 613.

Sevgi, Ahmet  ve Mustafa Özcan (hzl.) (1996). Prof. Ali Canip Yöntem’in Eski Türk Edebiyatı Üzerine Makaleleri. İstanbul. 138-143.

Vasfi Mahir Kocatürk (1970). Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara Edebiyat Yay. 458-459.

[Yöntem], Ali Canip (1928) ''İshak Hocası Ahmed Efendi'', Hayat Mecmûası. (67): 283-284.

ŞEMS (GÜNEŞ)

Pertev-i lütf-i Hakk’a mazhardır

Yüzü nurlu ne pâk ahterdir

Ol hudavend-i fâliku’l-asbâh

Ânı dav ile eylemiş misbah 

…

BÂRÂN (YAĞMUR)

Çün ki ser-i menzile yetişdi sehâb

Ağlayup dökdü gözlerinden âb

Çak idüp yakasını itdi enîn

Hep sadâsını işitti ehl-i zemîn

Âteşîn nevhalar idüp bünyâd

Dağlara saldı nâle vü feryâd

(Vahdetnâme (1302). İstanbul: Mahmut Bey Matbaası. 7, 8.)