Madde Detay

Müstakîm-zâde’ye göre İstanbul (1928: 326), Safâyî’ye göre Edirne’de doğdu (Çapan 2005: 417). Asıl adı Ali’dir. III. Ahmed dönemi defterdarlarından Damad Mehmet Paşa’nın oğlu, kasap başı Ali Ağa’nın damadıdır. Hat sanatındaki mahareti sayesinde 1137/1724’te III. Ahmed dönemi defterdarlarından Osman Paşa, Hacı Mustafa Efendi ve İbrahim Efendi’ye mektupçu oldu. Defterdar İbrahim Efendi’nin ölümünden sonra yerine atanan Kıbleli-zâde Mehmed Efendi’nin hizmetinde bulundu. 1141/1728-29 yılında defterdar-ı şıkk-ı evvel olarak atandı. Patrona Halil İsyanı’nda asilerin zorlamalarına rağmen görevini bırakmadı. Hatta isyanın bastırılmasında rolü oldu. Bunun da etkisiyle 1144/1731 yılında defterdarlık uhdesinde kalmak kaydıyla vezir olarak atandı. 1145/1732’de üç tuğ ile sadaret kaymakamı oldu. Anadolu valiliğiyle Revan’a tayin olduktan sonra Revan seraskeri oldu. 1147/1734 yılında Revan’da öldü ve burada Saliha Sultan Camii bahçesine gömüldü. Münîf “Geldi bu beyt-i murassa târîh / Cevherîn harfi Münîfâ çü la’l / Rabb İzzet Alî Paşanın ide / Meşhedin cilve-geh-i mihr-i cemâl” kıt’asını vefatına tarih düşürmüştür (Müstakîm-zâde 1928: 326).

Eserleri şunlardır:

1. Dîvân:  Birçok yazması bulunan eserin İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki (TY. nr. 5541) nüshası esas alınarak A. İrfan Aypay tarafından yapılan tenkitli neşrinde “19 kaside, 29 tarih, 8’i Farsça 147 gazel, 1’i Farsça 9 nakıs gazel, 1’i nakıs 2 müstezat, 6 şarkı, 11 kıt’a, 5 nazm, 12 rubai, 1 noksan rubai, 1’i Farsça 19 matla, kendisinin yetiştirdiği lalelere verdiği isimlerle ilgili 62 lale beyti, 5 müfret, 10 lügaz ve 2 mesnevi” bulunmaktadır (1998: 14). Kutlar Oğuz'un çalışmasında ise “3’ü eksik 15 kaside, 4 kıt’a-i kebire, çeşitli nazım şekilleriyle kaleme alınmış 29 tarih, 1 terci-i bend, 1 müseddes, 1 Farsça tesdis, 1 tahmis, 6 şarkı, 9’u eksik 148 gazel, 2’si eksik 9 Farsça gazel, 18 kıt’a, 12 rubai, 63’ü lâle adları için yazılmış 84 matla, 1 Farsça matla, 6 müfred, 10 lugaz, 2 mesnevi” mevcuttur (2019: 27). Dîvân üzerinde iki yüksek lisans (Aypay 1986; Kutlar 1988) tezi hazırlanmış ve bu tezler kitap olarak yayımlanmıştır (Alpay 1998; Kutlar Oğuz 2019).

2. Nigâr-nâme: Kimi nüshalarında Tezkire-i Nigâriyye ismiyle de kayıtlı olan küçük bir mensur mektuptur (Kutlar Oğuz 2019: 26). İzzet Ali Paşa’nın Nedîm’e, onun Ayşe adlı sevgilisinin ağzından latife yollu yazdığı mektubun her cümlesine Nedîm’in şaka yollu cevap eklemesi suretiyle ortaya çıkmıştır. Mektuplaşmaya İzzet Ali Paşa’nın ilk adımı atmasıyla başlandığı için onun eseri olarak kabul edilmiştir. Nigâr-nâme'de Nedîm’in de payı olduğu için Nedîm Dîvânı’nın nüshalarında da bu esere yer verilmiştir. Edebî değerinden çok o devrin eğlence hayatını aksettirmesi yönünden kıymetlidir (Aypay 1998: 15-18). Nigâr-nâme’nin de tenkitli neşirleri yayımlanmıştır (Aypay 1998; Kutlar Oğuz 2019).

3. Târîh-i Aynî’den Mütercem Bir Parça: Aynî Bedreddin Mahmud bin Ahmed bin Musa (öl. 1360/1451)’nın Arapça yazılmış ‘Ikdü’l-Cümân fî Târîh-i Ehli’z-Zamân adlı eserinin 621/1224 yılından 628/1231 tarihine kadarki bölümünün padişahın isteği üzerine yapılan tercümesidir. Eserin dili, Arapça ve Farsça kelimelerin çokluğuna rağmen ağır değildir. Kelimeler, dilimize yerleşmiş olanlardan seçilmiştir. Orta üslupta nesirle kaleme alınan eserin kırk varaklık tek nüshası, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde Hazine 1474 numarada kayıtlıdır (Aypay 1998: 15-16).

4. Tezkire-i İzzet Beg: Kısa mensur bir mektuptur. Safâyî’nin, Tezkire'sine kaydetmek için şairden birkaç gazel istemesine cevap olarak yazılmıştır. Mektupla birlikte iki gazel gönderilmiştir (Aypay 1998: 18-19).  

Hüsn-i hattın sülüs ve nesih çeşitlerini Câbi-zâde Abdi Ağa’dan meşk eden İzzet Ali Paşa özellikle rika, şikeste talik ve dîvânî hat çeşitlerinde başarılı olmuştur (Müstakîm-zâde 1928: 326). Sâlim, İzzet Ali Paşa’nın şiirle­rinin sevildiğini ve gönül alan mazmunlarının da rağbet gördüğünü söyler (İnce 2005: 502). Râmiz ise İzzet’in, dönemindeki şairler ara­sında mahir biri olduğunu ve şiirlerinin yeni mazmunlara sahip olduğunu belirterek ondan övgüyle bahseder (Erdem 1994: 222). Şiir ve inşasının güzelliğiyle dikkat çeken İzzet Ali Paşa, ayrıca tarih yazmada da ustaydı. Nedîm ile birlikte Lale Devri eğlencelerinde birlikte bulunmuş, şiirlerinde Nedîm’i örnek alarak onun şiirlerine birçok nazire söylemiştir. Nedîm ile olan samimiyeti bir hayli fazlaydı. Hatta Nigâr-nâme, onunla latifeleşmeleri sonucu ortaya çıkmıştır (İnce, Deniz 2004: 262). Hatta Nedîm’in divan şiirinde yaptığı yenilikleri beğenmiş ve onun açtığı yolu takip etmiştir. O da Nedîm gibi matlasız kaside söylemiş, tevhit ve naat gibi dini içerikli şiirler yazmamış, ayet ve hadis gibi dini metinlerden iktibas da yapmamıştır (Aypay 1998: 27). Nedîm dışında hiçbir şair, Lale Devri’nin zevk ve neşesini gazellerinde İzzet Ali Paşa kadar renkli bir şekilde yansıtamamıştır. Onun kasidelerinde örnek aldığı şair ise Nefî’dir. İzzet Ali Paşa divan edebiyatının inceliklerini samimi bir duyarlılık ve güzel bir söyleyişle dile getirmiş, coşkun gazelleri yanında neşeli şarkılarıyla da bu söyleyişin en güzel örneklerini ortaya koymuştur (Albayrak 2001: 557).

Akbayar, Nuri (hzl.) (1998). Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî (Yâhud Tezkîre-i Meşâhir-i Osmânî). C. 3. İstanbul: Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı Ortak Yay. 845.

Albayrak, Nurettin (2001). “İzzet Ali Paşa”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay. C. 23. 556-57.

Aypay, A. İrfan (1986). İzzet Ali Paşa, Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Divanı ile Nigâr-nâmesinin Tenkitli Metni. Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniv.

Aypay, A. İrfan (1998). Lâle Devri Şairi İzzet Ali Paşa Hayatı-Eserleri-Edebî Kişiliği. Divan: Tenkitli Metin. Nigâr-nâme: Tenkitli Metin. İstanbul.

Canım, Rıdvan (1995). Edirne Şairleri. Ankara: Akçağ Yay.

Çapan, Pervin (hzl.) (2005). Mustafa Safâyî Efendi, Tezkîre-i Safâyî, (Nuhbetü’l-Âsâr Min Fevâ’idü’l-Eş’âr). Ankara: AKM Yay. 417-18.

Çifçi, Ömer (hzl.). Fatîn Davut, Hâtimetü’l-Eş’âr, (Fatîn Tezkiresi), Ankara: KTB. Yay. E-kitap: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/belge/1-83503/fatin-davud---hatimetul-esar.html [erişim tarihi: 15.10.2013]. 299.

Erdem, Sadık (hzl.) (1994). Râmiz ve Âdâb-ı Zurefâsı, İnceleme-Tenkidli Metin-İndeks-Sözlük. Ankara: AKM Yay. 221-22.

İnce, Adnan (hzl.) (2005). Tezkîretü’ş-Şu’arâ, Sâlim Efendi. Ankara: AKM Yay. 502.

İnce, Adnan-Sabahat Deniz (2004). “İzzet Paşa”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. 5. Ankara: AKM Yay. 262.

İpekten, Halûk, Mustafa İsen, Recep Toparlı, Naci Okçu ve Turgut Karabey (1998). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay.

Karatay, Halit (2008). Hattat Divân Şâirleri. Ankara: Akçağ Yay.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî- Dîvân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. C. 2. Ankara: Bizim Büro Yay. 658.

Kutlar, Fatma Sabiha (1988). XVIII. Yüzyıldan Bir Şâir: İzzet Ali Paşa, Metin ve İnceleme. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniv.

Kutlar Oğuz, Fatma Sabiha (2019). Dîvân-ı İzzet ve Nigâr-nâme (Tezkire-i Nigâriyye). KTB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/68921,divan-i-izzet-ve-nigar-name-pdf.pdf?0 [erişim tarihi: 02.11.2020].

Müstakîm-zâde Süleymân Sa’deddin (1928). Tuhfe-i Hattâtîn. İstanbul. 325.

Şemseddin Sâmî (1314). Kâmûsu’l-Âlâm. C. 4. İstanbul: Mihran Matbaası. 3147.

Yavuz, Fikri ve İsmail Özen (hzl) (1972). Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri. C. 2. İstanbul: Meral Yay. 180-81.

Gazel

Çarh-ı kec-revden hazer yokdur dile nâ-kâm iken

Sîne-i fas şerhalardan sâdedür bî-nâm iken

Kûr ider çeşmin mükâfâtında âhir rûzgâr

Şem’-i meclis sürme-i çeşm-i siyâh-ı şâm iken

Reh-revân-ı ışkına âzâdelik düşvârdur

Sûret-i her halka-i nakş-ı kadem bir dâm iken

Mâye-i işkestegîdür hâsılı encâm-ı kâr

Her kederden kışr âsâyişgeh-i bâdâm iken

Düşmen-i ârâm olur menzil-res-i hadd-i kemâl

Çîdelikden mîveler âsûdeterdür hâm iken

N’ola âlem-gîr ise devr-i hatunda güft ü gû

Cilve eyler dûrda âvâze şeb hengâm iken

İzzetâ bîgâne-i ‘irfâna olmaz âşnâ

Bikr-i ma’nî hâne-zâd-ı dûde-i ilhâm iken

(Aypay, A. İrfan (1998). Lâle Devri Şairi İzzet Ali Paşa Hayatı-Eserleri-Edebî Kişiliği. Divan: Tenkitli Metin. Nigâr-nâme: Tenkitli Metin. İstanbul. 231).

Gazel

Gamze kim ser-pençe-i çeşmân-ı pür-efsûnıdur

Gûyiyâ sâhib-kırânun nîze-i gül-gûnıdur

Bir nigâh-ı şûhı cümle âlemi Mecnûn ider

Dil ki bir Leylî-cemâlün ‘âşık-ı meftûnıdur

Dâg yaksa çâk çâk itse girîbânın n’ola

Lâle-i Rûmî o Rûmî-beççenün dil-hûnıdur

Rûy-ı pâkün gerden-i billûrı itmişdür nikâb

Bana gün göstermeyen hep kâkül-i şeb-gûnıdur

Telhdür ammâ yine tefrîhi vardur ‘âkıbet

Gamın tabîb-i rûzgârun turfe bir ma’cûnıdur

Çîn-i zülfinde ‘aceb mi kayd ü bende çekse yâr

Cân u dil ol pâdşâh-ı ‘işvenün medyûnıdur

Bak hele ol kâmet-i mevzûna ma’nâ-senc isen

Şâh-beyt-i hüsn ü ânun mısra’-ı mevzûnıdur

Şîve-i hattındaki îhâm-ı vuslatdur murâd

İzzetâ mektûbdan matlûb olan mazmûnıdur

(Aypay, A. İrfan (1998). Lâle Devri Şairi İzzet Ali Paşa Hayatı-Eserleri-Edebî Kişiliği. Divan: Tenkitli Metin. Nigâr-nâme: Tenkitli Metin. İstanbul. 165-66).