Madde Detay

Derbend şâirlerinin en meşhuru olan Mirzâ Muhammed Nakî, 1819 (H. 1235) yılında bugün Dağıstan’da Hazar denizinin güneybatı sahilinde yer alan ve tarihî bir şehir olan ‘Derbend’de doğmuştur. Baba adı İbrahim olan şaire Mirzâ Muhammed Nakî ibnü’l-merhum İbrahim ya da Kumrî denilmiştir. 

“Kaynakların verdiği bilgiye göre, Mirzâ Muhammed Nakî, küçük yaşlardan itibaren okula giderek eğitim almış, zekiliği ve çalışkanlığı sayesinde çok az zamanda Türkçe, Farsça ve hatta Arapça eğitimlerini tamamlamıştır. Kendi zamanının insanları içerisinde ilim sahibi bir insan olarak yetişmiştir.” ( Namazova, “Mirza Muhammed Tağı Qumri”,  Ens.az, s. 3.)

Mirzâ Muhammed Nakî (Kumrî), 1891 yılında (H. 1307) 72 yaşında vefat etmiştir. 

Mirzâ Muhammed Nakî (Kumrî), neredeyse tüm hayatını Kerbelâ olayını anlatmak üzere yazmış olduğu şiirlerle geçirmiştir. Kumrî, anlatım tarzı olarak didaktik ve lirik bir çizgi sergilemiştir. Kumrî, şâirlik yönünü ortaya çıkarmak için erken yaşlarda şiir yazmaya başlamış ancak çabuk pes etmiş ve yazdığı şiirleri yarım bırakmıştır. Daha sonra kendi iç dünyasında bir karşılaştırmaya girdikten sonra şiir yazmaya yeniden başlamıştır.

Kumrî’nin, vezin konusunda çok başarılı olduğunu söylemek zordur; ancak güzel bir şiir dili vardır. Bu cümleyi ortaya koymaya sebep olan ise onun parlak şiirleri ve güzel anlatışıdır. Kumrî, ne yazık ki bu şâirlik yeteneğini sadece bir yolda yani mersiye yazmakta harcamıştır.

Kumrî, aslında söyleyiş ve üslûp olarak kendisinden yaklaşık 350 yıl önce yaşamış olan, Kerbelâ mersiyesi türünü başlatan ve bu türün şaheserini yazan Fuzûlî’yi örnek almıştır. Eserinde kullandığı dil ve anlatış biçimi ile seçtiği kelimeler Fuzûlî’yi ve onun eseri olan Hadikatü’s-Süedâ’yı anımsatmaktadır. Yaratılış ve dünya görüşü olarak da tıpkı Fuzûlî gibi aşk üzerine yoğunlaşan ve bu aşk uğruna cefâ ve sıkıntı çekmekten geri kalmayan, hatta bu cefâdan hoşnut olan bir şâirdir.

Mirzâ Muhammed Nakî (Kumrî)’nin üç tane büyük eserinin bulunduğu söylenmektedir. Aslında kaynaklarda farklı isimlerde yer alsa da Kumrî’nin elde bulunan tek eseri Kenzü’l-Mesâib’dir. Aynı zamanda eser Gülzâr-ı Hüseynî adıyla da bilinmektedir.

Kenzü’l-Mesâib (Musibetler Hazinesi), Maktel-i Hüseyn tarzında yazılmış, didaktik ve aynı zamanda içerisinde lirizmin bulunduğu bir eserdir. Eser, mersiye türünde söylenmiştir. Eserin varak sayısı 333’tür. Eserde kullanılan dil Azerî Türkçesidir. Varaklarda müstensih adı veya istinsah tarihini belirten herhangi bir işaret bulunmamaktadır.

Kenzü’l-Mesâib’de 123 başlıktan 85’i mesnevî, 24’ü kasîde, 10’u gazel, 2’si rubaî, 1’i muhammes nazım şekli ile yazılmış şiirler vardır. Bununla birlikte ayrı bir başlık altında yazılmamış ancak eserdeki 52. başlık içinde bir alt başlık şeklinde (Velehu Murabba) 6 dörtlükten oluşan bir de murabba nazım şekli ile yazılmış şiir vardır. Eserin sonunda son başlıkta ise terkîb-i bend nazım şekli ile yazılmış Farsça bir kıssa vardır.

Akdoğan, Yaşar (1999). Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesine Büyük Sözlük. İstanbul: Beşir Yay.

Aliev, Salah Muhammedoğlu (1994). “Derbend”. İslâm Ansiklopedisi, C.9. İstanbul: TDV Yay.

Altaylı, Seyfettin (2018). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.

Bursalı, Mustafa Necati (2017). Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin. İstanbul: Çelik Yay.

Cebelioğlu, Ethem (1997). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Yay.

Ceylan, Ömür (2000). Tasavvufî Şiir Şerhleri. İstanbul: Kitabevi Yay.

Ergin, Muharrem (1981). Azeri Türkçesi. İstanbul: Ebru Yay.

Ertekin, Ertuğrul (2006). “Arapça, Farsça ve Türkçe Maktel-i Hüseyin’ler”. Âşinâ Dergisi VII/23-24, Kış-İlkbahar.

Eröz, Mehmet (1977). Türkiye’de Alevîlik Bektâşîlik. İstanbul: Otağ Matbaası.

Fığlalı, Ethem Ruhi (2019). “Hüseyin”. İslâm Ansiklopedisi. C.18. İstanbul: TDV Yay.

Gökçür, Engin (2012). “Ankara-Turkey Azerbaycan Türkçesi İle Doğu Anadolu Ağızlarındaki Ortaklıklar Üzerine”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/4: 1801-1824.

Gülzâr-ı Hüseynî, Azerbaycan Turuz Dil ve Etimoloji Kütüphanesi El Yazmaları Bölümü 029-1.

Güngör, Şeyma (2019). “Maktel-i Hüseyin”. İslâm Ansiklopedisi. C.27. İstanbul: TDV Yay.

Güngör, Şeyma (2015). “Tarihî Olaydan Menkıbeye, Menkıbeden Şahesere [Kerbelâ Olayı ve Hadikatü’s-Süedâ]”.Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.

Hamanei, Ayetullah Seyyid Ali (2015). Kerbelâ Kıyamında Avâm ve Havâss. İstanbul: Feta Yay.

İsen, Mustafa (1993). Acıyı Bal Eylemek, Türk Edebiyatında Mersiye. Ankara: Akçağ Yay.

Karahan, Abdülkadir (1938). Anadolu Türk Edebiyatında Maktel-i Hüseyinler. Bitirme Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Karataş, Muzaffer (2021). Mirzâ Muhammed Nakî (Kumrî) ve Kenzü’l-Mesâib’i (İnceleme-Metin-Dizin). Doktora Tezi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi..

Kılıç, Mustafa Cemil (2017). Kerbelâ Büyük Acı. İstanbul: Kamer Yay.

Korkmaz, Esat (2003). Ansiklopedik Alevîlik Bektâşîlik Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kaynak Yay.

Köksal, Mustafa Âsım (2008).  Hz. Hüseyin ve Kerbelâ Faciası. İstanbul: Karaca Yay.

Kumrî, Mirzâ Muhammed Nakî. Kumrî Divanı. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Türkçe Yazma Dîvânları Koleksiyonu Belediye K. 761.

Küntaş, Kemal (2018). Kerbelâ Saadete Ermişlerin Bahçesi Fuzûlî. İstanbul: Kalender Yay.

Mamedov, Anar (2003). Azerbaycan Litürjisinde Maktel Türü. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi.

Muhaddisi, Cevad (2018). A’dan Z’ye Kerbelâ Ansiklopedisi İstanbul: Önsöz Yay.

Namazova, Nurana (2019). Ens.az ensiklopediya, Azerbaycan.

Öge, Ali Rıza. Bektaşî Şairleri Antolojisi. Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, Nu: Bel. Yz.131.

Özçelik, Kenan (2010). “Türk Edebiyatında Yazılmış İlk Maktel-i Hüseyin Kimin Eseridir?” Çeşitli Yönleriyle Kerbelâ, II. Cilt (Edebiyat). Sivas. 7-16.

Şişman, Rabia Şenay (2019). “Ayrılık Temi Ekseninde Öncelenen Dil Öğelerinin Stilistik Kullanımlar: Kumrî Örneği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 90: 116.

Türkî El-Müsemmâ Bi-Kenzi’l-Mesâib

Şi’rdür kâ’ime-i arşda bir kenz-i hafâ

Asl-ı miftâhı o kenzündür lisânü’ş-şu’arâ

Nutk-ı şâ’irdür bilâ-şübhe Mesîhâ-nefesi

Çün dem-i Rûh-ı Kudüsdür her iki rûha safâ

Şi’ri insâf ile her geh çekeler bâzâra

Dâr-ı dünyâda tapulmaz ona hîç vech-i bahâ

Şi’r bir dürr-i girân-mâyedür her kelimesinün

Kıymeti olmaz eger küllî cibâl olsa tılâ

Şi’rdür hadd-i kemâle yitüren ma’rifeti

Şi’rdür encümen-ârây-ı umûmu’l-urefâ

Şi’r bir bahrdür batn-ı sadefi dürr-i yetîm

Ol sadef dürrine muhtâc idi şâh ile gedâ

Şi’r bir çeşme-i şîrîndir gelür cennetden

Nûş iden cur’asın âlemde tapar nehc-i hüdâ

(Karataş, Muzaffer (2021). Mirzâ Muhammed Nakî (Kumrî) ve Kenzü’l-Mesâib’i (İnceleme-Metin-Dizin). Doktora Tezi. Diyarbakır. Dicle Üniversitesi. 146-147)