Madde Detay

Meşreb, Çağatay edebiyatına mensup mutasavvuf bir şairdir. Asıl adı Abdurrahim’dir. Ancak genellikle Baba Rahim ya da Rahim Baba olarak anılmıştır. Şiirlerinde çoğunlukla Meşreb mahlasını kullanmış olmasına rağmen, Meşreb-i Mehdî, Meşreb-i Kalender, Meşreb-i Asî, Meşreb-i Dîvâne, Tilbe Meşreb de kullandığı diğer mahlaslardır (Gedik 2010: 3) 17. yüzyılın ikinci yarısı ile 18. yüzyılın başlarında yaşamış olan Baba Rahim Meşreb'in doğum tarihi için 1640-41, 1653 ve 1657 zikredilmekle birlikte, bunlardan 1640-41'in onun doğum tarihi olması kuvvetle muhtemeldir. Doğum yeri Nemengan veya Andican'dır. Bir beytinde "Ne melek-men ne ferişte hem âdem neslidin/ Men tevellüd-i uşal ferzend-i Nemengânî-men" (Abdugafurov 2004: 104) diyerek kendisinin Nemenganlı olduğunu belirtir. Meşreb’in hayatı ile ilgili en önemli kaynak Şah Meşreb Menakıbnâmesi ya da Kıssa-i Meşreb olarak bilinen eserdir. Bu eserde onun hayatı kerametlerle dolu bir şekilde anlatılır. Baba Rahim ilk eğitimini Nemengan’da sufî Ahund Molla Bazar’dan aldı. Dinî-tasavvufî ilk bilgileri burada öğrendi. Şiirle tanışması burada gerçekleşti. Mevlana Celaleddin-i Rumî’yi ve İranlı Hafız’ı burada okudu (Abdullah 1994: 6). On beş yaşına geldiğinde hocası Molla Bazar onu Kaşgar’da bulunan meşhur Hidayetullah İşan Afak Hoca’ya gönderdi. Kaşgar’da Afak Hoca Tekkesi'nde yedi yıl kaldı. Bilgisini geliştirdi. Afak Hoca Tekkesi'nde bulunan kızlardan birine âşık olması tekkeden kovulmasına sebep oldu (Gedik 2010:3). Bundan sonra Kalender bir derviş olarak Hindistan’dan Orta Asya’ya diyar diyar dolaştı. On sekiz yıllık sıkıntılı bir dönem geçirdi. Sonra Afak Hoca Tekkesi'ne geri döndü ve affedildi. 1711 yılında Belh valisi Mahmut Katagan’ın huzurunda onu küçük düşürücü davranışlarda bulunduğu gerekçesiyle idam edildi (Gedik 2010: 4-5). Kabri bugünkü Afganistan sınırları içerisinde bulunan Kunduz şehrindedir. Mecmua-i Ebu Talib Hace Fehmî’de onun ölümü ile ilgili “Meşreb der-sâl-i 1123 der-Kunduz ve fetvâ-yı ulemâ ve hükm-i Mahmud Beg Katagan şehîd kerde şude” diye kayıt düşülmüştür. Yani “Meşreb 1123 yılında Kunduz’da ulema fetvası ve Mahmud Beg Katagan’ın hükmüyle şehid edildi (Tolkun 2001: 110-115).

Baba Rahim Meşreb'in Dîvân, Kitâb-ı Mebde-i Nûr Mesnevisi ve Kîmyâ adlı üç eseri bulunmaktadır.

Meşreb, Son Dönem Çağatay şairidir, şiirlerini Çağatay Türkçesiyle yazmıştır. Arapça ve Farsça şiirleri de vardır. Baba Rahîm Meşreb mutasavvıf bir şairdir. Ancak özellikle Dîvân’ında tasavvuf dışı pek çok şiiri de bulunmaktadır. Onun şiirinin en temel konusu aşktır. Hem İlahî aşk hem de beşerî aşk onun şiirinin vaz geçilmez konusudur.

Meşreb Dîvânı'nda, gazel, müstezat, murabba, muhammes, müseddes, müsemmen, terc-i bend, mesnevi, kaside, kıta, rubai, muamma, çistan, tuyuğ ve müfret nazım şekillerinin başarılı örneklerine rastlanır (Tolkun 2001 :112). Meşreb'in yazdığı şiir türlerinden biri olan çistanda, göz önünde tutulan şeyin adı zikredilmeyip, özellikleri açıklanmakta ve o nedir? (çîst an) şeklinde soru sorulmaktadır. Böyle soru sorulması, çistanın temel şartıdır (Kara 2003'dan aktaran Kızıltunç 2012:742). Meşreb, aynı zamanda Çağatay edebiyatının en çok müstezat yazan şairidir (Mamatraimova 2007). Meşreb’in lirik şiirlerinin yanında didaktik şiirleri de mevcuttur. Şiirlerinde klasik edebiyatın temel ölçülerine oldukça sadık kalmış, vezin ve kafiye konusunda dikkatli davranmıştır (Gedik 2010: 8). Abdugafurov, Meşreb’e mahsus “meşrebane” üsluptan söz eder. Meşrebane üslubun özellikleri; halk türküleri gibi sade ve samimiliği ile büyüleyici olması, vezin ve kafiyelerin halkın canlı dilinden faydalanılarak yapılması ile mısralardaki sürat ve coşkunluktur (Abdugafurov 2004:3).

Abdugafurov, Abdureşid (1971). Meşreb. Taşkent: Gafur Gulam Namıdagi Edebiyat ve Sanat Neşriyatı.

Abdullah, Hacı İsmetullah (1994). Babarahim Meşreb Mebde-i Nûr. Taskent: Özbekistan Respublikası Fenler Akademiyası Fen Nesriyatı.

Abdugafurov, Abdureşid vd. (2004). Babarahim Meşreb Dilim Deryai Nûrdur. Taskent: Gafur Gulam Namıdagi Nesriyat.

Fidancı, Mahmut (1994). Şah Meşreb Menakıb-nâmesi. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Gedik, Sadi (2010). Baba Rahim Meşreb’in Kitab-ı Mebde-i Nur Mesnevisi (İnceleme-Metin-Gramer-Dizin). Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.

Güleç, İsmail (2003). “Meşreb’in Kitab-ı Mebde-i Nûr’u Mevlana’nın Mesnevî’sinin Şerhi midir?”. İlmî Araştırmalar Dil ve Edebiyat İncelemeleri. (16): 135–142.

Kara, M. (2003). “Çistan”. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü . C. 2. Ankara: AKM Yay. 48-49.

Kızıltunç, Recai (2012). "Çağatay Edebiyatında Kadın Şairler". Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. (7/2) : 731-759.

Mamatraimova, H., vd. (2007). Ezgülükni Kuylagan Şair: Babarahim Meşreb Hayatı ve İcadi. Taşkent: Alişer Navaiy Namidagi Özbekistan Mılliy Kütübhanesi Neşriyatı.

Niyazov, G. ve K. Ahmedov (1994). Babarahim Meşreb Mebdeyi Nûr Saylanma (gazeller müstezadlar). Taşkent: Fen Neşriyatı.

Tolkun, Selahattin (2001). “Meşreb (1640-1711)”. Türk Kültürü Dergisi. (454): 110-115.

 

 

Kitâb-ı Mebde-i Nûr'dan

Aşk hoş-hâlî irür âteş-mizâc

Her marîzga çünki andındur ilâc

Nûr bağışlar tapsa her kim endekî

Ta kıyâmet dilde kalmastur şekî

Akl u hiske kildi himmetlig mehek

Çün bulardur ayn-ı menzilgâh-ı şek

Ta bular bâkidü tenni şehrige

Kirmegey şeytân bedenni şehrige

Hem-çü emmâre hasîsni berhem ur

Kîmyâ tapkin ü misni berhem ur

Müştâk-ı zulmet irür bu akl u his

Hem boladur leşker-i nefs-i hasîs

Ten ki boldı bu haleldin pâk u sâf

Bendelikde kim kılur bâb-ı hilâf

Ta ki akl u nefs bâkî bardur

Bendeni yol tapmagı düşvârdur

Her talebde râhat u mihnet bolur

Tapsa devlet âhiri illet bolur

Cüst ü cûnı mâni’idür ey kesî

Akl u his hergiz kıl’almas teşhîsi

Aşk kîmyâdur ki misni zer kılur

Peşşe-i lâgarnı İskender kılur

Yetkürür menzilgeh-i envârge

Bazılarnı nûrge bazı nârge

Ger mecâz-ı nârîdür ehl-i mecâz

Ol tapar mahşerde dûzahdın güdâz

Hamlarnı cânıga âteş kilür

Puhte bolgan songra âteş hoş kilür

Gark-ı nûrânî bolup bûd u şudi

Gül bolup aldıda nâr-ı Nemrûdı

Bazılarnı aşkları hayvân bilen

Bazı aşklar bar tug u çevgân bilen

Bazı aşklar bar imâretlerge bend

Hûşları vü cânları kasr-ı bülend

Bazılarnı aşkları taht u serîr

Bî-nihâyet leşkeri vü dâr u gîr

Bazılarnı aşkları müştâk-ı nakş

Hem emîr ü hem vezîr ü kal’a-bahş

 Bazı aşklar bar müştâk-ı çemen

Bâğ u râğ u memleket ferzend ü zen

Bazılarnı aşk çün esb-i devân

İntizâr-ı tîr-keş ü tîr ü kemân

Bazı lu’bet-bâz u bazı büt-perest

Büt-perestlikdin beterdür hod-perest

Men bularnı sana zûd kıldım beyân

Kim tapılgay bendege aşk-ı îmân

Ger tapılsa emr bunda bâbdur

Bes munın dek gevher-i nâ-yâbdur

İkki meslekdin azîzim açma leb

Ta dürüst bol mü’min-i ukbâ-taleb

 Birni tutken ikki kol birle besî

Vehm eylep közge tüşkey dip hası

Çünki dünyâ âhiretke zıd irür

Zıdnı zıddıdın tanurlar ehl-i nûr

Sen ki tâlib bolmasan kec yör heme

Kim taleb yok sen bu yolnı kavlama 

(Gedik, Sadi (2010). Baba Rahim Meşreb’in Kitab-ı Mebde-i Nur Mesnevisi (İnceleme-Metin-Gramer-Dizin). Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.192-194.)

Gazel

Sen-sen severim, hâhi inan hâhi inanma

Kandur ciğerim, hâhi inan hâhi inanma.

Gam şâm-ı firâkında kebâb itti felekni

Âh-ı seherim, hâhi inan, hâhi inanma.

Nâgâh ser-i kûyun ara boldım sana mâyil

Ey tâc-ı serim, hâhi inan, hâhi inanma.

La’lin gamıdın könlüm erür goncaları kan

Gül-berg-i terim, hâhi inan, hâhi inanma.

Zehr-i gam-ı hecrin meni öldürgeli yetti

Ey leb-şekerim, hâhi inan, hâhi inanma.

Meşreb boluban kûyıga çün berk-ı tecellî

Kalmay eserim, hâhi inan, hâhi inanma 

(Abdugafurov, Abdureşid vd. (2004). Babarahim Meşreb Dilim Deryai Nûrdur. Taskent: Gafur Gulam Namıdagi Nesriyat. 8.)