Madde Detay

Asıl adı Mehmed Tahir olan Münif Paşa, Gaziantep'te, o zamanki adıyla Ayıntab'da doğdu. Doğum tarihi üzerine kesin bir bilgi olmasa da kaynaklarda daha çok 1828 ve 1830 yılları arası gösterilmektedir. İlköğrenimini, çocukluğunu geçirdiği Ayıntab’da Nuruosmaniye Medresesi’nde gören Mehmed Tahir, Farsça ve Arapçayı memleketinde öğrenmiştir. Kahire Kasr-ı Âlî ve Şam Emevîye medreselerinde yüksek tahsilini tamamlamıştır (İnal 1969, 997). Bu yıllarda devrin ilgi duyulan dili Fransızcayı da öğrenmeye başlamıştır.

Mehmed Tahir Münif Paşa, Şam Eyaleti’ndeki iki yıla yakın memuriyet yaptı. 1852'de görevinden ayrılarak İstanbul’a geldi. 1853'te Arapça ve Farsça mütercimi sıfatıyla Babıâli Tercüme Odası’na girdi. Tercüme Odası’na girer girmez Fransızcasını ilerleten Münif Efendi'nin buradan asıl kazancı devrin nüfuzlu kişilerinden Mektepler Nazırı Kemal Efendi’nin dikkatini çekmek olmuştur (Budak 2012: 64-65).

Paşa; Mısır, İran ve Almanya’da bulunmuş, devletin değişik kademelerinde çalışmış, üç kez maarif, bir kez de ticaret nazırlığı yapmıştır. Bunların dışında İran’da büyükelçi olarak uzun yıllar kalmıştır. Devrin ileri gelen devlet adamlarından destek ve himaye görmüştür. 1855'te Kemal Paşa Berlin Büyükelçiliğine tayin olunca, Münif Efendi'yi de beraberin de götürmüş ve orada büyükelçilik ikinci kâtibi olmuştur. Almancayı üniversiteye devam edebilecek derecede öğrenir ve Berlin Üniversitesi'ne devam eder (Öztuna 1997: 32). Yurt dışında geçirdiği süre boyunca Almancanın yanı sıra İngilizce ve Yeni Yunancayı (Rumca) da iyi seviyede öğrenmiştir.

Ayıntab, Münif Paşa'nın doğduğu, Kahire öğrendiği, Berlin ise düşündüğü kent olarak tanımlanmıştır. Kişiliği Berlin’de oluşmuş, düşünce yapısı Berlin’de şekillenmiştir denebilir. Çünkü hayatı boyunca burada gördüklerini ve okuduklarını uygulamaya çalışacaktır. Berlin Üniversitesi’nde; felsefe, tabii bilimler, uluslararası hukuk ve ekonomi dersleri alan Münif' Paşa'nın pozitivizmden çok Alman idealizmini çerçeveleyen dünya görüşüne yakın olduğu anlaşılmaktadır. Ama onu asıl, Aydınlanma Çağı felsefesinin kendisi etkilemiştir. Zira zamanın geçerli dili olan mükemmel düzeydeki Fransızcası, ona, Voltaire, Rousseau, Fénelon ve Fontenellé gibi öncü düşünürleri okumak ve anlamak imkânı sunmuştur (Budak 2012: 66-67).

Özellikle insan hürriyeti, sanayi, terakki gibi konularda Montesquieu, John Stuart Mill, Marquis de Mirabeau etkisinde kalan Münif Paşa, düşüncede terakkici, hürriyetçi, medeniyetçi ve asrîlik yanlısı bir çizgi izlemiştir. 1857’de Berlin’den dönerek ikinci defa Tercüme Odası’na giren Münif Mehmed’in görevi sonraki yıllarda da sık sık değişmiştir. Bunlar arasında Meclis-i Kebîr-i Maârif reisliği, Tahran sefirliği, üç defa getirildiği, toplam dokuz yıla yakın süren Maarif nâzırlığı da bulunmaktadır. Padişah II. Abdülhamit'le arasının açılmasıyla gönderildiği ve 1894’te başlayan ikinci Tahran elçiliği onun son resmî görevi olmuştur. Bunun ardından ölümüne kadar süren İstanbul hayatı, tam bir yalnızlık içinde geçmiş, 6 Şubat 1910’da vefat etmiştir (Doğan 2006: 9). Erenköy’deki Sahra-yı Cedid Mezarlığına defnedilmiştir (Budak 2012: 97).

Münif Paşa; şair, gazeteci, dergici, eğitmen, düşünür, çevirmen ve cemiyetçi kimlikleri ile Türk edebiyatı ve kültür hayatına önemli katkılarda bulunmuştur. Kaleme aldığı birçok özgün ve çeviri makale ile döneminin Batılılaşma çabalarında etkin rol almıştır.

Gazeteci olarak Münif Efendi, ilk kez 1860'ta Cerîde-i Havâdis ve bir yapraktan ibaret ilâvesi olan Ruznâme’de eğitim, bilim, iktisat, edebiyat, felsefe, hukuk gibi çok geniş çerçevede birçok çeviri ve özgün makaleler yazmıştır. Bunların yanında dönemin önde gelen aydın ve gazetecileriyle yakın ilişkide bulunmuştur. Gazetecilik aracılığıyla Batılılışma çabalarına uygun ve eşsüremli çalışmalar gerçekleştirmiştir (Budak 2012: 153-160). Söz konusu çalışmaları dışında Cem‘iyet-i İlmiyye-i Osmâniye’deki görevi sırasındaki icraatıyla Batı bilgi ve bilimlerinin ülke gençliğine aktarılmasında son derece etkili olmuştur. Türkiye’de ilk popüler bilim dergisi olan Mecmûa-i Fünûn (1862) Münif Paşa’nın editörlüğünde yayımlanmıştır (Doğan 2006: 10). Kırk yedi sayılık Mecmua-i Fünun’da tarih, felsefe, coğrafya, jeoloji, eğitim, hukuk, sosyoloji alanlarıyla ilgili yazıları vardır ve toplam yirmi yedi eseri mevcuttur (Tahir 1972: 428).

Eğitime büyük değer veren Münif Paşa, cemiyetin bünyesinde bir kütüphane ve kıraathane açması, dârülfünunda halk dersleri başlatması gibi teori ve pratikte birçok faaliyette bulunmuştur. Temel eğitimle ilgili görüşlerini ortaya koyduğu “Ehemmiyet-i Terbiye-i Sıbyân” isimli makalesi Türkçede modern pedagojiye dair ilk deneme olarak değerlendirilmektedir (Doğan 1991: 162-170). Arap harflerinin ıslahı meselesi de ilk defa onun tarafından gündeme getirilmiştir. Çocukların Türkçeyi kolaylıkla okuyup yazabilmelerini ve müspet ilimlere başlangıç teşkil eden dersleri okumalarını sağlayacak bir usul ve program uygulanmasını teklif etmiştir. Başta okul ve kitap olmak üzere mecmua, gazete gibi yayın organlarını da birer “intişâr-ı maârif” aracı olarak gören Münif Paşa, özellikle kızların eğitilmesi gerektiğini yazılarında ve icraatında göstermek suretiyle bu konunun da öncülerinden olmuştur. Bu bağlamda nâzırlığı esnasında 3 Mart 1880’de idâdî seviyesinde bir kız mektebi açılmıştır. Ayrıca Maarif nâzırlığı sırasında Kıbrıs’ta bir kız mektebinin açılmasına ilişkin çalışmalar başlatılmıştır (Doğan, 2006: 10-11). Batılı manada eğitimde sunduğu alternatif çözüm önerileri, Tanzimat rejimi ve yenileşme hareketlerinin zemininin hazırlaması, ilim ve eğitimin önemini örnek, izah ve uygulamalarıyla zenginleştirmesi hasebiyle Türk fikir ve eğitim tarihinde kazandığı yeri sonuna kadar hakketmiştir (Akın 1999: 43).

Münif Paşa, şair olarak Divan edebiyatı geleneğine uygun eserler kaleme almıştır. Nazım biçimi ve şekil özellikleri bakımından eserleri klasik şiire yakın dursa da kullandığı dil ve üsluptaki sadelik dikkat çekmiştir. Osmanlı Devleti’nin 600. kuruluş yıl dönümü münasebetiyle kaleme alınmış manzum bir eser olup Osman Gazi’den II. Abdülhamid’e kadar otuz dört padişah dönemindeki önemli hadiseleri içeren Dâstân-ı Âl-i Osman’a egemen olan halk edebiyatı dili, Münif Paşa’nın seçtiği nazım şeklinin, üslûbuna nasıl doğrudan yansıdığının en açık kanıtıdır (Doğan, 1991: 513). Kırk üç dörtlükten oluşan eser, hece vezniyle yazılmış tek fihrist-i şâhân olma özelliği gösterir (Özgül 2014: 49). Münif Paşa'nın kaleme aldığı, bir başka eser olan “Mekteb” terkîb-i bendi Nâmık Kemâl’in oğlu Ali Ekrem Bey’in aynı isim ve şekildeki eserine nazire olarak yazmış, 1893-1894 yılında yayımlatmıştır. Öne çıkan bu iki eseri dışında, "Mahkeme Kasîdesi", "Gazel I-II", "Nazire-i Hasbihâl", "Tahmîs-i Hasbihâl", "Hâbnâme", "Tercüme-i Hâtıme-i Voltaire", "Tarih Manzumeleri" adlı şiirleri de mevcuttur. Şiirleri hâricinde dil, edebiyat, felsefe ve hukuk, iktisat ve tarihe dair telif eserler kaleme almıştır (Budak 2012: 406-454).

Çevirmen olarak çeşitli dergilerde kaleme aldığı makaleler Voltaire’den Tabiat ile Feylesofun Muhâveresi, Boussuet’ten Sür’at-i Ömr Tercümesi, Kiratiri’den Misafirhane Tercümesi, Rousseau’dan Nouvelle Héloise’den Birinci, İkinci, Üçüncü Mektuplar, Volney’den Harâbât-ı Tedmir, Harîrî’den Birinci ve Yirminci Makâme Tercümesi, Marsaillaise Tercümesi, Fraklin’den Âdâb-ı Satranç; kitap düzeyindeki tercümeleri ise Muhâverât-ı Hikemiyye, Mağdûrîn Hikâyesi (özet) gösterilebilir.

Münif Paşa, kaleme aldığı ilmî, edebî, fennî çalışmalarının yanında eğitim alanında hayata geçirdiği uygulamalarla Türk kültürü ve toplumunun gelişiminde öncü isimlerden biri olmuş, kendinden sonra gelen aydın çevreler üzerinde yapıcı etkiler bırakmıştır.