Madde Detay

Penza'ya bağlı Çembar'da doğdu. Babası Möhemmedcan Bey, annesi Gül Saide Hanım’dır. Tatarca öğrenmesi için dedesinin köyü Maçalı’ya gönderildi. Maçalı’da bir yıl okuduktan sonra Çembar’da Rus okuluna yazıldı. Babası, oğulları Musa ve Hasan’ı modern eğitim için Penza'ya götürdü. Penza Gimnazyumu’ndan mezuniyet tarihi 1884 (Musin, 1985: 292; Remi, 1992: 152; Türkoğlu, 2016: 213) ve 1886 (Çankaya, 1968-1969:468) olarak gösterilmektedir. Moskova ve Kazan’da üniversitede okumak istedi fakat kabul edilmedi. Hüsameddin Molla 1886'da Kazan Üniversitesi Matbaası'nda yayınlandı. 1886'da İsmail Gaspıralı’nın yanına gitti ve iki yıl Tercüman'da çalıştı. Gaspıralı’nın teşvikiyle 1888'de geldiği İstanbul’da Mülkiye Mektebi’ne kaydoldu. Mülkiye’den 1891'de mezun oldu. 1892'de Harbiye Mektebi’nde Rusça muallimi olarak işe başladı. 13 Şubat 1892’de Galata Gümrük İdaresi Kitap Muayene memurluğuna atandı. 1909’da Âdilcevaz (Van), 1910’da Mâmûret’ül Hamid kaymakamlıklarına atandı. 1911’de İzmir 4. mıntıka, 1912’de İzmir 6. mıntıka, 1912’de Halep, 1913’te Humus Tahrir-i Musakkafat Komisyonları azâlıklarına, 1914'te Çapakçur kaymakamlığı görevlerine getirildi. 1916'da hastalanarak İstanbul’a döndü. 1918-1923 yılları arasında Süleymaniye Kütüphanesi müdürlüğü görevini yürüttü. Katanof kütüphanesinin tasnifinde çalıştı. 6 Eylül 1923 tarihinde Çengelköy’de vefat etti.

Hüsameddin Molla (1886) modern Tatar edebiyatının ilk romanıdır. Hüsameddin Molla, İstanbul’da okuyup köyüne dönmüş, çocuklara ders veren bir Tatar gencidir. Romanda kadimci-ceditçi çatışması, kadın-erkek eşitliği, kadınların eğitim hakkı meseleleri işlenmiştir.

Avrupa Medeniyetinin Esasına Bir Nazar'da İslâm medeniyetinin Batı medeniyetini etkilemesini örneklerle anlattı. İktisat yahut İlm-i Servet Âzâdegî-i Ticaret ve Usûl-i Himaye'de serbest pazar iktisat sistemi ile himayecilik sistemi tartışmalardan, Türkiye için himayecilik sisteminin faydalarından bahsetti. 1908'de siyaset ve iktisat yazılarının bulunduğu Metin gazetesini çıkardı. Metin'i, kapatılan Feyz-i Hürriyet, Tasvir-i Hayâl ile birleştirerek Üç Gazete'yi yayınladı.