Madde Detay

Tam adı Fatma Nezihe Araz’dır. Doğduğu yıl, nüfusta ve İstanbul Ansiklopedisi’ne yolladığı biyografisine dair mektupta 1922 olarak geçer. Ancak babasının tuttuğu ve 1983’te Millî Kütüphane'ye bağışlanan defterlerden yola çıkarak bu yılın 1920 olduğunu söyleyenler de vardır.

Babası, Ankara’nın köklü ailelerinden Bulgurluzade Mehmet Rıfat Bey; annesi, Arabistan’da doğmuş bir zabitin kızı olan Hatice Müzeyyen Hanım’dır. Banka müdürlüğünün ardından 1927-1943 yılları arasında Ankara milletvekilliği yapan Mehmet Rıfat Bey’e Araz soyadı Mustafa Kemal Atatürk tarafından verilmiştir.

Nezihe Araz, babasının Ziraat Bankası müdürü olarak görev yaptığı Konya’da doğdu. Ancak ailenin baba ocağı Ankara’ya dönmesi üzerine bütün çocukluk ve ilk gençliği ile eğitim hayatı Ankara’da geçti. 1935’te Hususî Bizim Mektep'te, 1938’de Ankara Kız Lisesi'nin orta kısmında, 1941’de Ankara Lisesi'nde okudu. 1946’da Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Psikoloji ve Felsefe Bölümü'nden mezun oldu ve aynı yıl, aynı bölümde Behice Boran’ın asistanı olarak göreve başladı. 1948’de hocası siyasi nedenlerle üniversiteden uzaklaştırılınca Araz da okuldan ayrıldı ve lisansüstü tahsiline devam etmek için İstanbul’a geldi. Ancak niyetinin aksine İstanbul’da akademiden uzaklaşarak iş hayatına yöneldi. 1950’de Resimli Hayat mecmuasında gazetecilik mesleğine adım attı (Araz’ın gazeteciliğe başlangıç tarihi, biyografisinin bir başka tartışmalı noktasıdır. Kendisi İstanbul Ansiklopedisi’nde yayımlanan mektubunda 1950 yılını verirken bu tarihin 1952 ve sıklıkla 1953 olduğunu söyleyenler de vardır.).

Resimli Hayat’ın ardından Hayat, Havadis, Tasvir, Akşam, Hürriyet, Yeni Sabah, Yeni İstanbul, Milliyet, Güneş, İstanbul, Dost ve Meydan gibi süreli yayınlarda köşe yazıları, röportajları, araştırma dizileri, fıkraları yayımlandı. Meydan Larousse, Larousse Gençlik ve Türkiye ansiklopedilerinin yayımcı, yönetim ve yazar kadrosunda, Kaynak Kitaplar Yayınevi’nin kurucuları arasında yer aldı. Yazar olarak da hizmet ettiği haftalık Meydan mecmuasını çıkaran ortak ve yöneticilerdendi. TRT için "Hanımlar Nasılsınız", "Hanımlar Merhaba" gibi programlar hazırladı; "Macide Öğretmen", "Şeker Sokağı" gibi dizi ve "O Kadın", "İhtiras Fırtınası" gibi film senaryoları ile piyes ve opera librettoları kaleme aldı. Oyunlarının hemen hepsi Devlet Tiyatroları, İstanbul Şehir Tiyatroları ve Kent Oyuncuları gibi bazı özel tiyatrolarda sahnelendi.

Amatör olarak seramik ve resimle meşgul oldu. Araz, resim uğraşısı için “Türk minyatürcülerinin resim anlayışı ile modern resmi birleştirebilme gayretiyle bazı denemeler yapmaktayım.” (İstanbul Ansiklopedisi 1959: 972) derken kalem ürünlerinin de esasını oluşturacak olan “sentez” arayışına işaret eder. Türk seramik sanatının öncülerinden Füreya Koral’dan ders aldı ve iki seramik sergisi açtı. Araz’ın önce beğeni ve ilgi ile başlayıp zaman içinde koleksiyonculuğa evrilecek bir diğer merakı, kılık kıyafet ve ev dekorasyonuna ait objelere yönelikti. Muhtelif Anadolu seyahatlerinde toplamaya başladığı oya, kaşık, çevre, uçkur, kemer, kese, bilezik, heybe, kilim gibi eşyalar kısa zamanda bir koleksiyon teşkil etti ve Araz, bunları çeşitli sergiler düzenleyerek ilgilileriyle paylaştı. Söz konusu eşyaları toplarken onların “isimlerini, hikâyelerini, günlük hayattaki yerini ve değerini” (İstanbul Ansiklopedisi 1959: 972) de tespit edip derleyen Araz, bazı eserlerinde bu birikimden istifade etti.

Basın Şeref Kartı sahibi ve Devlet Sanatçısı unvanlı Araz, başta Avni Dilligil Tiyatro Ödülü (Afife Jale ile), Muhsin Ertuğrul Tiyatro Oyunları Yarışması Ödülü (Öyle Bir Nevcivan ile), Kültür Bakanlığı En İyi Oyun Yazarı Ödülü ve İsmet Küntay Tiyatro Ödülü (Savaş Yorgunu Kadınlar ile), Burhan Felek Basın Ödülü olmak üzere önemli yarışmalarda derece kazanmış ve pek çok ödüle layık görülmüştür. Anadolu kültürüne katkılarından dolayısıyla Konya Selçuk Üniversitesi tarafından kendisine fahrî doktora verilen Araz, Gazeteciler Cemiyeti ve İstanbul Enstitüsü üyesiydi.

Hiç evlenmeyen ve son yıllarını Alzheimer hastası olarak geçiren Araz, 25 Temmuz 2009’da yaşadığı Maltepe Huzurevi'nde vefat etti. Cenazesi, 28 Temmuz 2009 tarihinde Kenter Tiyatrosu'nda düzenlenen anma töreninin ardından Levent Camii'nden kaldırılarak Yeniköy Mezarlığı’nda toprağa verildi.

Araz hakkında, kız kardeşi Vecihe Büyükaksoy’un torunu Jeyda Elsasser’in yönetmenliğinde “Beyond Words” adıyla 2010 yılında bir belgesel film hazırlanmıştır (Uçman 2016).

Nezihe Araz, İstanbul Ansiklopedisi’ne gönderdiği mektubunda, yayımlanmış ilk kalem ürününün ortaokul öğrencisiyken adını hatırlayamadığı bir mecmuada çıkan “Çankaya” isimli şiir olduğunu söyler. Ardından, öğrencilik yıllarında, Çocuk Esirgeme Kurumu'nun Çocuk ve Kadın isimli mecmualarında şiirler, masallar ve hikâyeler yayımlayan Araz’ın ilk basılı eseri Güzel Günler 1943’te kurum yayınları arasından çıkmış (İstanbul Ansiklopedisi 1959: 971); sahnelenen ilk oyunu ise yine kurumdaki çocuklar tarafından sergilenen “Çarşamba Hikâyesi” isimli piyesi olmuştur.

İçinde tercümeler de bulunan bu ilk kalem denemeleri ve üniversite yıllarında çalıştığı Adımlar dergisindeki faaliyetleri bir yana bırakılırsa Araz’ın, eserlerine de yansıyan, hayatı boyunca bağlanacağı ilke ve değerlerin oluşumunda kimi şahsiyet ve çevrelerin önemli rolü olduğunu söylemek mümkündür. Zamansal süreçleri dikkate alınarak sıralamak gerekirse bunlardan ilki, babası başta olmak üzere ailesi ve yetiştiği çevre olan Cumhuriyet’in ilk yıllarının Ankara’sı ile Mustafa Kemal Atatürk, ikincisi Muzaffer Şerif Başoğlu ve Behice Boran gibi üniversite hocaları, üçüncüsü ise doktora yapmak için geldiği İstanbul’da tanıştığı Kenan Rifaî’dir.

Yetiştiği yılları “Cemiyet türlü cereyanlara açık, bünyesini yeniden kurabilmek, düzenlemek için bocalıyordu.” diye tasvir eden Araz, üniversite yıllarında düşünce ve hayat telakkisi açısından ailesine zıt bir kutup olarak gördüğü hocalarının derslerinin yanı sıra sohbetlerine de katılmakta ve onların çıkardığı Adımlar dergisinde gönüllü olarak çalışmaktadır. Mezuniyet sonrasında yanında asistan olarak kaldığı hocası Behice Boran’ın üniversiteden uzaklaştırılmasına kadar geçen yıllar, Araz’ın gözünde “mektep ve ev” yani “iki ayrı kutup” arasında ikilemde geçer (İstanbul Ansiklopedisi 1959: 971). Hocasıyla birlikte üniversiteden ayrılıp lisansüstü eğitimini sürdürmek için geldiği İstanbul’da tanıştığı ve sohbetlerine devam ettiği Kenan Rifaî’nin fikirlerinin tesiriyle bu ikilikten sıyrılıp “dünya görüşüne istikamet verecek” bir senteze varır. Araz’ın, Kenan Rifaî’nin sözleriyle “Madde veya ruh değil, insan! İmân veya ilim değil, İrfan! Cennet ve cehennem değil, sevgi! Eski veya yeni değil, doğru ve güzel! Şüphesiz içtimaî benliğimizi yeni baştan inşa etmek lâzım, ama kendi malzemenle!..” (İstanbul Ansiklopedisi 1959: 971) şeklinde özetlediği bu “sentez”, farklı türlerde kaleme aldığı eserlerini anlamak noktasında önemlidir.

Buna göre Araz’ın bazısı süreli yayınlarda veya tekst hâlinde kalmış biyografi, inceleme, senaryo ve piyes türündeki eserlerinin hemen hemen hepsinde güncel hadiselerle birlikte Türk ve İslâm tarihinin önde gelen şahsiyetleri, millî ve sevgi, hoşgörü, sabır gibi insanî değerler, toplumun farklı görüşlere sahip kesimlerini hem birbiriyle hem de geçmişle birleştirip bütünleştirecek unsurlar olarak işlenir. Gündelik siyasetin üstünde bir bakış açısıyla kaleme alınan bu eserlerde Türk-İslâm fikrini, tasavvufun bundaki etkisini ve Anadolu’nun inanç ve kültürünü oluşturan ögeleri yaşanan günün değerleriyle bağdaştırma çabası olarak özetlenebilecek bir toplumsal faydayı amaçladığını görmek mümkündür. Araz, birleştirildiği takdirde “bünyesini yeniden kurabilmek, düzenlemek için bocal[ayan]” cemiyete sağlam ve sağlıklı bir gelecek kurma yolunda ışık tutacağına inandığı eski ve yeni değerleri aktarmaya çalıştığı eserlerinde Mustafa Kemal Atatürk ve Kenan Rifaî’nin etkisiyle kadına özel bir yer ayırır. Özellikle topladığı objelerle bir de koleksiyon oluşturduğu seyahatlerinde Anadolu kadının yaşamını yakından görüp tanımak ve onlardan dinlemek imkânını bulmuştur. Uzak ve yakın tarihte, bilhassa Millî Mücadele’de, kadının Müslümanlığa ve Türklüğe ettiği hizmetleri anlatırken onun, toplumda hak ettiği yere gelebilmesi gayretindedir.

Araz’ın basılı eserleri dışında kalan çalışmalarına da bu noktadan bakmak gerekir. Zira Araz, gerek TRT için hazırladığı programlarda gerekse uzun yıllar sürdürdüğü gazetecilik hayatında röportajları ve köşe yazılarının yanı sıra benzer anlayış ve konularda metinler kaleme aldı, tefrikalar yayımladı. Velut bir yazar olan Araz’ın kitap haline gelmeyen çalışmaları arasında Türk-İslâm tarihinde yer alan yirmi sekiz kadının hayat hikâyelerini anlattığı “Kadın Erenler” ile Orta Anadolu yörükleri ile ilgili araştırmalarından hareketle hazırladığı “Kırk Pencereli Konak” isimli tefrikaları sıralanabilir. Benzer şekilde “Cahide”, “Öyle Bir Nevcivan”, “Savaş Yorgunu Kadınlar” gibi piyesleri de kitaplaşmamış; buna karşılık Anadolu Evliyaları beyaz perdeye aktarılmış, Anadolu’nun Kadın Erenleri ise belgesel olarak televizyona dizisi yapılmıştır.

Bazı eserleri, yabancı dillere çevrilen Araz, kendi ifadesiyle “daima bir amatör olarak” şiirle de uğraşmış; Okan Demiriş tarafından bestelenen “Karyağdı Hatun” ve “Yusuf ile Züleyha” operalarının librettoları ile “Sihirli Fındıklar”, “Ali Dayı’nın Çiftliği” gibi çocuk oyunları kaleme almıştır.