Madde Detay

1883 yılında Yemen(San’a)’de doğdu. Babası dönemin tanınmış askerî şahsiyetlerinden Mirliva Mustafa Sabit Paşa’dır. Soyu Karamanoğullarına dayanmaktadır. Babasının görevi sebebiyle Şam, Adana, Urfa, Halep gibi şehirlerde yaşadı ve öğrenim gördü. Şam’da askerî rüştiyede orta öğrenimine başladı, Adana’da Mülkiye İdadisine geçti. Daha sonra Şam İdadisi ile İstanbul Mercan İdadisinde lise öğrenimini ve Mekteb-i Mülkiye’de de yükseköğrenimini tamamladı. Cemâziyelevvel 1323/Temmuz 1905’te Mülkiye’den mezun oldu.

Mülkiyeden mezun olduktan sonra memuriyet hayatı Dâhiliye Vekâleti Kaleminde başladı, Receb 1313/Eylül 1905’te Rodos Valiliği Maiyet Memurluğuna kaymakamlık stajını yapmak üzere atandı. Rodos’ta iken idadide tarih ve edebiyat öğretmenliği de yaptı. II. Meşrutiyet’in 1908’de ilanına kadar burada bulunur, sonra izin alarak İstanbul’a döndü. İstanbul’a dönüşünden sonra İttihat ve Terakki Cemiyetine katıldı. Çalışkanlığı ve girişimci ruhu, millî meselelere olan alakası onun bu cemiyet içerisinde aktif rol oynamasında etkili oldu. Lakin bir süre sonra cemiyet merkezinden gelen tebligatların doğruluğuna bakılmaksızın uygulanmasını hem kendi mizacına hem de meşrutiyetin doğasına aykırı buldu. Söz konusu tebligatların emir olarak kabul edilmesi ve koşulsuz biçimde uygulanmasına itiraz etti. İtirazları gittikçe şiddetlendi ve bu durum dikkat çekti. Bunun üzerine kontrol altında tutulmak için genel merkezde kâtiplik görevine getirildi. Yeni görevi sayesinde İttihat ve Terakki Cemiyetinin ileri gelenleri ile tanışma fırsatı buldu. Burada yaşadıkları onda derin bir hayal kırıklığı yarattı ve buradaki görevinden ayrıldı. İstanbul’da daha fazla kalmadı ve Rodos’a geri döndü. Bu esnada 31 Mart Vakası (13 Nisan 1909) gerçekleşti. Birkaç ay sonra öğrenim görmek için Fransa’ya gitti. Paris’te Ecole Libre des Sciences Politiques (Siyasal Bilimler Fakültesi)’e kaydoldu. Buradaki öğrenimine ek olarak Hukuk Fakültesinden de dersler aldı. Fransa’daki öğrenimi ile birlikte Fransızcasını da ilerletti. Paris’te öğrenimine devam ederken vereme yakalandı ve 1910 yılında İstanbul’a döndü.

İstanbul’a döndükten sonra Darülmuallimîn’de öğretmenlik yaptı. Ülkesine döndükten sonra düzene giren yaşamı ile birlikte hastalığı iyiye gitmeye başladı. Öğretmenliğin yanında İttihat ve Terakki Cemiyetinin Kadıköy şubesinde görev aldı. Lakin cemiyetin işleyişinden memnun kalmadı, fikren ayrılıklar yaşamaya devam etti ve cemiyetten istifa etti. Bundan sonra İttihat ve Terakki Cemiyetinin faaliyetlerine muhalefet etmeye başladı. Bu amaçla Vazife adıyla çıkardığı gazete ve Binbirkuş Kütüphanesi adlı yazı dizisiyle eleştirilerini paylaştı.

1911 yılında eğitim ve iktisat konularında fikirlerini duyurmak için Teavün-i İçtimaî adlı bir dernek kurdu. Ancak, 1912 yılında faaliyetleri sonlandırdı. 1913 yılında Darüşşafaka'da iktisat-coğrafya öğretmenliği yapmıştır. Birinci Dünya Harbi’nin başlaması üzerine askere alındı. Edirne’de askerlik yaptı. Ancak çok geçmeden hastalığı nüksetti, terhis oldu. İstanbul’a döndükten sonra Erenköy Numune Mektebi Türkçe öğretmenliğine atandı. Bu dönemden sonra eğitimle ilgili konulara yöneldi. 1918 yılında Türk Ocaklarının üyesi oldu ve bu cemiyette de önemli görevler üstlendi.

Mütareke döneminde, Hürriyet ve İtilaf Fırkası ile yakın ilişkileri neticesinde önemli bir siyasi şahsiyet oldu. 1919 yılında kurulan Damat Ferit Paşa Hükümetinde İaşe Umum Müdürlüğü görevine getirildi. İaşedeki görevinde yaşadıklarını İaşe’de Kırkbeş Gün adlı eserinde 1919 yılında kaleme aldı. Yoğun mesai ile beraber sağlığı da iyice ilerledi. Daha sonra Matbuat Cemiyeti Genel Sekreteri olarak görevlendirildi. Ancak bilhassa İaşe Umum Müdürlüğündeki yoğun çalışma temposu, üstüne hakkında ortaya atılan rüşvet iddiaları ve soruşturmalarla iyice sarsıldı. İaşe’deki görevinden ayrıldıktan sonraki günlerde hastalığı ilerledi. . 8 Zilhicce 1337/4 Eylül 1919’da Kızıltoprak’taki evinde henüz 36 yaşında iken vefat etti (TDEA 1990; Okay 2001; TDünEA 2006).

Nüzhet Sâbit, Osmanlı toplumunun siyaset, iktisat ve eğitim konularında içinde bulunduğu aksaklıkları fark etmiş ve tespitlerini de sürekli dile getirmiş aydın bir şahsiyettir. Mülkiyeden mezun olduktan sonra memuriyete başlamış ancak ülkenin içinde bulunduğu siyasi gelişmeler onu fikirlerini duyurmak için İstanbul’a çekmiştir. Siyaset ile ilgili görüş ve düşüncelerini duyurmak için başta İttihat ve Terakki Cemiyetine katılmış ve dönemin rağbet gören teşkilatlarından olan masonluğa da ilgi göstermiştir. Avrupa’daki eğitimi sırasında etkilendiği kooperatifçilik ve sosyal yardımlaşma fikirlerini hayata geçirmek için Teavün-i İçtimai (1911-1912 arası) adında bir dernek kurmuştur. Bu dernek kütüphane kurma, dergi ve gazete yayınlama, yabancı eserleri tercüme etme gibi kültürel hizmetleri yanında lokanta ve oyun salonu açma gibi sosyal işletmeler kurmayı da hedeflemiştir. Bunların önemli bir kısmını gerçekleştirmiş, ancak derneğin yaşamı İttihat ve Terakki baskısıyla kısa sürmüştür. Osmanlı’nın Balkan Harbi sonrasında Rumeli’de büyük toprak kayıplarına uğraması ve bu coğrafyadaki Türklerin zulüm görmesi ve göç etmek zorunda kalmaları Nüzhet Sâbit’i çok üzmüştür. Yaşanan elim hadiseler üzerine birkaç arkadaşı ile birlikte Balkanlarda yaşanan şiddet ve zulmü Türk ve Avrupa kamuoyuna duyurmak amacıyla Neşr-i Vesaik Cemiyeti’ni kurmuştur. Yine bu amaçla Londra, Paris ve Berlin’e gitmiş ve önemli şahsiyetlerle görüşmüştür. Avrupa’ya gitmeden önce Müdafaa-i Milliye Cemiyetine üye olmuş, aynı zamanda Darülmuallim bünyesindeki Konferanslar Cemiyetinde de aktif rol almıştır. 1918 yılında Matbuat Cemiyeti kongresinde yönetim kurulu üyeliğine ve genel sekreterliğe seçilmiştir. Sabit bunların dışında, 1918 yılında Türk Ocağı’na da üye olmuş, dernek tüzüğünün hazırlanmasında da etkin rol oynamıştır. Nüzhet Sâbit’in yayıncı yönü kendisinin çıkardığı Vazife (1911-1919 arası) adlı gazete ile oluşmuştur. Ayrıca 1914 yılında Takib ve Tenkid adlı bir mecmua da yayımlamıştır (TDEA 1990; Okay 2001; TDünEA 2006).

Nüzhet Sâbit’in hayatı, şahsiyeti, arkadaşlarının hatıraları ve eserleri hakkında iki kitap yayımlanmıştır. Bu eserlerden ilki, Nüzhet Külliyyâtı-ı, Nüzhet Sâbit Hayâtı ve Âsârı başlığını taşımaktadır. Kitap, 1920 yılında 174 sayfa olarak yayımlanmıştır. İkinci Kitap ise bir yıl sonra ilkinin özeti mahiyetinde 1340/1921 yılında Nüzhet Sâbit ismiyle 63 sayfa olarak neşredilmiştir. Hayatından bahseden kaynaklar, Sâbit’in en çok terbiye ve mektepçilik âleminde muvaffak olduğunu söylemektedir (1340: 7). 

Askerliğinden sonraki dönemde, bilhassa eğitim konularına eğilmiştir. Öğretmenlik yaptığı için de fikirlerini uygulama fırsatı bulmuştur. Kelime Usulü ile Elifba, Ana Dili ve Tonguz’un Rüyası gibi eserler bu dönemin ürünleridir. Bu eserlerden Kelime Usulü ile Elifba, ilkokuma ve yazma öğretimine yeni bir yöntem getirmiş, kelimeden başlayan çözümleme yöntemi uzun süre öğretimde etkili olmuştur. Bunların dışında Muallim adlı dergide de Elifba Meselesi başlıklı makaleler yayımlanmıştır. Nüzhet Sâbit’in Türkçe öğretiminde yaşanan sorunlarla ilgili tespit ettiği dört önemli unsur dilin yapısı, öğretim yöntemi, öğretmen ve ders kitabıdır (Binbaşıoğlu, 1999: Alkan, 2010). İlkokuma yazma öğretiminde etkili olan ses (savti) usulü ile öğretim yöntemini zor ve zaman alıcı olmasından dolayı eleştirmiş, bunun gerekçelerini yukarıdaki dört unsur üzerinden açıklayarak kolay ve hızlı biçimde okuma-yazma öğretmek için kelime yöntemini önermiştir.

Nüzhet Sâbit, siyaset, iktisat ve eğitim konusundaki fikirlerini dile getirmek, eleştirilerini muhataplarına iletmek için kısa yaşamı boyunca çeşitli cemiyetlere üye olmuş, dernek kurmuş, gazete çıkarmış ve eserler kaleme almış Türk edebiyatı ve kültürüne katkılarda bulunmuş mühim bir şahsiyettir.

Nüzhet Sâbit’in hayatı, şahsiyeti, arkadaşlarının hatıraları ve eserleri hakkında iki kitap yayımlanmıştır. Bu eserlerden ilki, Nüzhet Külliyyâtı-ı, Nüzhet Sâbit Hayâtı ve Âsârı başlığını taşımaktadır. Kitap, 1920 yılında 174 sayfa olarak yayımlanmıştır. İkinci Kitap ise bir yıl sonra ilkinin özeti mahiyetinde 1340/1921 yılında Nüzhet Sâbit ismiyle 63 sayfa olarak neşredilmiştir. Hayatından bahseden kaynaklar, Nüzhet Sâbit’in en çok terbiye ve mektepcilik âleminde muvaffak olduğunu söylemektedir (1340: 7).