Madde Detay

Sivas Yıldızeli’de doğmuştur. Nüfus cüzdanında doğum yeri, Kırşehir olarak yazılıdır. Annesi Trakyalı göçmen bir aileden Mehcure Hanım, babası Kafkas kökenli Şefik Bey’dir. Ceza hâkimi olan Şefik Bey’in mesleği dolayısıyla Öz’ün çocukluk ve gençlik yılları Anadolu’nun pek çok farklı şehrinde geçmiştir. Okul öncesi çağları, Yozgat’ta geçmiş; İlkokula Edirne Uzunköprü’de başlamış, II. Dünya Savaşı sırasında sınırda doğan tehlikeden ötürü dayısının yanına Ankara’ya gönderilmiştir. Babasının Bolu’ya tayini sonrasında Bolu’ya geçmiş ancak ailevi nedenlerden ötürü annesi ile birlikte yeniden Ankara’ya geçmiş ve ilkokula burada devam etmiş ancak Şefik Bey’in Muğla’ya tayini üzerine, ilkokulu Muğla’da tamamlamıştır. Ortaokulu Antalya’da, liseyi ise Tokat’ta bitiren Öz’ün lise dönemindeki edebiyat öğretmeni, İlhan Başgöz’dür. Başgöz’ün nitelikli okuma ve yazma konusunda yaptığı teşvikler, Öz’ün yazınsal yaşamında önemli bir iz bırakmış; yazar, “Bir Kuşu Tanımak” adlı öyküsünü Başgöz’den aldığı ilhamla yazmıştır.

1953’te İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesinde üniversite eğitimine başlayan Öz, burada dönemin genç edebiyatçıları Onat Kutlar, Doğan Hızlan, Adnan Özyalçıner, Kemal Özer, Demir Özlü, Hilmi Yavuz, Ülkü Tamer ile tanışmış; 1956’da arkadaşlarıyla birlikte a dergisini çıkarmaya başlamıştır. Bu dergide; Erdal Öz, Kemal Özer, Adnan Özyalçıner, Hilmi Yavuz, Onat Kutlar, Ercüment Uçarı, İlhan Berk, Mustafa Erhün ve Uğur Cankoçak gibi isimlerin yazı ve şiirleri yayımlanmıştır. Eğitimini Ankara’da sürdürmek isteyen Öz, 1956’da Ankara Hukuk Fakültesine geçiş yapmıştır. Öğrencilik yıllarında Amerikan Haber Merkezinde çalışmakla aynı zamanda yazınsal faaliyetlerine devam etmektedir. Turgut Uyar, Bilge Karasu, Gülten Akın, Vüsat O. Bener, Özdemir İnce ve Özdemir Nutku gibi isimlerle bu yıllarda temas halindedir. Eğitimini tamamlamadan 1957 yılında yedek subay olarak askere giden Öz, vatani görevini Erzurum Oltu’da yapmıştır.

Askerliğini tamamladığı 1959’da önce Kırşehir’e geçmiş ardından da Ankara’ya geçerek önce Akis gazetesinde ardından Türk Dil Kurumunda (1960) düzeltmenlik yapmış, 1961’de Değişim adlı yeni bir dergi çıkarmaya başlamıştır. Çok kısa bir süre sonra hem Türk Dil Kurumundan hem de Değişim kadrosundan ayrılan Öz, 1962’de Ankara Radyosu’na geçmiş, burada Söz ve Temsil yayınları bölümünde raportörlük yapmıştır. Radyodaki görevinden de kısa sürede ayrılan Öz, Bursa’da bulunan ailesinin yanında bir süre kalmasının ardından Ankara’ya dönmüş ve 1965’te Ünal Üstün ile birlikte Sergi Kitabevini kurarak kitapçılığa başlamıştır. Bu kitabevi, dönem içerisinde pek çok tartışma ve paylaşmaya ev sahipliği yapmış; edebî ve siyasal bir mahfil olmuştur. Sergi Kitabevi, sol eğilimli gençlerin sıklıkla uğradığı bir yer olmasından ötürü, pek çok kez baskına uğramıştır. 1965 Seçimleri esnasında Türkiye İşçi Partisi için çalışan Öz, 6 Temmuz 1966’da on dört yıl evli kalacağı Ülkü Işın’la evlenmiş, bu evlilikten 14 Haziran 1968’te kızları Senem dünyaya gelmiştir. Ertesi yıl, ani bir kararla Hukuk Fakültesine dönen Öz, sorumlu olduğu tek dersi vererek fakülteden mezun olmuştur.

12 Mart döneminin sancılı günlerinde Sergi Kitabevinde kullandığı ambalajlarda bulunan deyişlerden dolayı soruşturma geçirmiş; Mamak Askeri Cezaevi’nde tutuklu olarak kalmıştır. Bu süre, Öz’ün yazınsal yaşamına etki eden pek çok acı tanıklığı barındırmaktadır. Kanayan, Yaralısın, Gülünün Solduğu Akşam ve Defterimde Kuş Sesleri o günlerin izlerini taşıyan eserlerdir. Tahliye edilmesinin ardından Deniz Gezmiş, Hüseyin İnan ve Yusuf Arslan’ın idam kararlarını erteletmek için gerçekleştirilen uçak kaçırma olayından dolayı 1972’de yeniden tutuklanmış ve 15 Haziran 1973’e dek hapiste kalmıştır. Tahliyesinin ardından mali nedenlerle kitabevini devretmek zorunda kalan Öz, 1974’te Cem Yayınlarından gelen teklif üzerine ailesiyle birlikte İstanbul’a taşınmıştır.

Cem Yayınlarında editör olarak işe başlayan Öz, ardından yayınevinin çocuklar için hazırlayacağı seriden sorumlu olmuş ve Arkadaş Kitaplar adı altında çocuklar için eserler bastırmıştır. Bu dizide yer alan isimlerden bazıları; Güngör Dilmen, Aziz Nesin, Fikret Otyam, Nihat Behram, Nezihe Meriç, Rıfat Ilgaz, Orhan Kemal, Ülkü Tamer, Fakir Baykurt, Fazıl Hüsnü Dağlarca ve Adnan Özyalçıner’dir. Öz; 1976’da Deniz Gezmiş Anlatıyor adlı kitabını bastırmış; aynı yıl çıktığı Sovyetler gezisindeki izlenimlerini aktardığı yazıları Cumhuriyet’te yayımlatmıştır.

1980’de eşinden resmi olarak boşanmasının ardından Erdal Öz, Samiye Erer ile evlenmiş; bu evlilikten oğlu Can ve kızı Zeynep dünyaya gelmiştir. O dönemde, yaşanan birtakım anlaşmazlıklardan ötürü Cem Yayınlarından ayrılmış ve Ragıp Yazır’ın ortaklığıyla Can Yayınları’nı kurmuştur (1981). Türk ve Dünya edebiyatının pek çok önemli eserini okurla buluşturan yayınevi, hâlen Türkiye’nin en değerli yayımcılarından biri olarak faaliyetlerini sürdürmektedir.

15 Mayıs 1984’te Aydınlar Dilekçesi olarak bilinen Cumhurbaşkanlığı ve TBMM başkanlığına “Türkiye’de demokratik düzene ilişkin gözlem ve istemler” başlıklı dilekçede imzası olmasından ötürü yeniden yargılanmış, 7 Şubat 1986’da diğer sanıklarla birlikte beraat etmiştir. Erdal Öz’ün bu yıllarda yargılandığı bir diğer dava ise “Küçükleri Muzır Neşriyattan Koruma Kanunu”na muhalefet iddiasıyla açılmış; yayımcısı olduğu Pınar Kür, Ahmet Altan, Henry Miller’in eserlerinin içeriğinden ötürü yargılanmıştır. Yayımladığı kitaplardan dolayı karşılaşacağı diğer dava ise Yaşar Kemal’in “Türkiye‟nin Üstündeki Kara Gökyüzü” ve “Zulmün Artsın” başlıklarını taşıyan yazılarını içeren bir kitabı yayımlamasıdır (1994).

Yayıncılık faaliyetlerini hız kesmeden sürdüren Öz, doksanlı yıllarda yazınsal üretimine devam etmiş; 1960’da kaleme aldığı Odalarda’yı gözden geçirerek yeniden yayımlamıştır. İki binli yıllarda ise çocuk edebiyatı metinleri ile yeniden uğraşan Öz, 2001’de Cam Kırıkları adlı öykü kitabını; 2003 yılında Babam Resim Yaptı adlı çocuklar için kendi öykülerinden derlediği seçkiyi çıkarmıştır.

Erdal Öz, 2006 yılında yakalandığı akciğer kanserinden ötürü vefat etmiştir. Kabri Şile’dedir.

Erdal Öz’ün layık görüldüğü ödüller şunlardır: Yaralısın ile 1975 Orhan Kemal Roman Ödülü, Sular Ne Güzelse ile 1997 Sait Faik Hikâye Armağanı, Cam Kırıkları ile 2001 Sedat Simavi Edebiyat Ödülü. 2008’den beri Can Yayınları tarafından Erdal Öz’ün anısını yaşatmak adına, Erdal Öz Edebiyat Ödülü verilmektedir.

Erdal Öz’ün ilk hikâyesi, “Yağmurlu Hikâye” 1954’te Seçilmiş Hikâyeler’de yayımlanmıştır. Ertesi yıl Tercüman gazetesinin açtığı yarışmada “Acı Buruk” adlı hikâyesi ile ikinci olan Öz’ün 1960 yılında Yorgunlar adlı hikaye kitabı ile ilk romanı Odalarda yayımlanır. Yaşar Nabi Nayır’ın düzeltme önerilerinin ardından basılan roman; “Anadolu’nun kasabalarından birinde yaşayan bir memurun, annesini kaybetmesinin ardından yalnız kalmasıyla ve hayatına tuhaf bir adamla, akabinde tuhaf bir kadının girmesini konu alır. Öz, küçük Anadolu kasabasında yaşayan bu üç insanın iç içe geçmiş, karmaşık yaşantısını yalın, bir o kadar da etkileyici bir dille anlatır. İlk romanı olan Odalarda’da kendi varoluşunu tamamlayamamış, bundan dolayı sosyal hayatta yetersiz olan bir adamın savruluşu işlenmiştir. Dar bir çerçevede geçen eserde roman boyunca anlatıcı kahramanla onu şekillendiren adam konuşturulur” (Yıldırım, 2015:26).

Uzun bir süre basım çalışmalarını sürdüremeyen Öz; 1973’te Kanayan’ı; 1974’te ise 1975 Orhan Kemal Roman Armağanı’na layık görülen Yaralısın’ı yayımlamıştır. 12 Mart Döneminin izlerini taşıyan bu eserler, yazarın hapishane günlerindeki yaşanmışlıkları ve tanıklıkları ile ilişkilidir. Romanın ön sözünü Yaşar Kemal yazmış, bu ön sözde “insan bu romanı okurken de insanlığından, yaşamından, konuşmaktan, görmekten, soluk almaktan utanıyor. Bu romanı okuduktan sonra, savaşsa savaşa eyvallah, ölümse ölüme eyvallah ama işkence!..” cümleleriyle romandaki travmatik sahnelerin anlatımındaki insanî yitirmişliğe dikkat çekmiş; “Erdal, insan bedeninin hallerini iyi tanıyor. Acıyı, nekahati, çözülmeyi, uyuşmayı, kofluğu, deliliği, makine olmayı, bıkkınlığı… Bir kişideki tekmil beden hallerini… Bedenin duygular üstündeki etkisini romanında çok iyi saptamış.” (Yaşar Kemal 2015: 11-12) diyerek Öz’ün üslubundaki başarıya işaret etmiştir. İkinci tekil şahıs üzerinden kurulan anlatıda, tutuklu gencin, diğer tutuklular gibi ‘Nurileşme’ süreci işlenmekte; roman içerisinde uzamsal değişimlere bağlı olarak beden, bilgi ve güç kavramlarının dönüştüğünü, bu dönüşümle birlikte tekil öznelerin, tek tipleştirilerek metindeki karşılığıyla “Nuri”lere evrildiğini söylemek mümkündür (Üstün 2017: 576).

1976 basılan Deniz Gezmiş Anlatıyor adlı kitap; Öz’ün Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan, Hüseyin İnan, Mehmet Asal, Mustafa Yalçıner, Mete Ertekin ve İrfan Uçar ile yaptığı görüşmelerden hareketle kaleme alınmıştır. Bu kitap Gülünün Solduğu Akşam adıyla yeniden yayımlanmıştır. Bu eseri hakkında Öz, “Ben de kitabıma belli türlerden birinin adını koyamadım. Ne tam belgesel ne tam anı, ne de romandı. Ama hepsiydi” (Sarısayın, 2009: 253) diyerek metnin belirli bir türe dâhil edilemeyeceğini ifade etmiştir. Eserde, anlatıcı yazarın cezaevine girmesi, orada Deniz Gezmiş ve arkadaşlarıyla karşılaşması daha sonra eserin temel kahramanlarından Deniz Gezmiş’in kendisi ve arkadaşlarının yaşadıklarını anlatıcı yazardan anlatı şeklinde oluşturmasını istemesi; anlatıcı yazarın da bunu kabul edip onların başlarından geçen olayları yazıp eser haline getirmesi şeklinde oluşmuştur (Rüzgâr 2018: 205). Öz'ün anılarını roman formuna yakın bir biçemle aktardığı diğer eseri ise Defterimde Kuş Sesleri’dir. Gülünün Solduğu Akşam'da yer almayan notlarından oluşan eser, 1971 ve 1972 olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Kitapta yazar; tutuklanışı, hapishanede yaşadıkları ve mektuplarına yer vermiştir.

Kaleme aldığı hikâyeleri ile çağdaş Türk hikâyeciliğinin önemli isimlerinden olan Öz; ilk hikâye kitabı Yorgunlar’ın ardından 1973’te tutukluluk günlerinin izlerini taşıyan Kanayan’ı yayımlamıştır. 1987’de basılan Havada Kar Sesi Var adlı kitabında Yorgunlar’daki dört hikâyeyle birlikte yeni dört hikâyeyi kitaplaştıran Öz’ün gençlik dönemine ait yaşanmışlıkları bu eserde görmek mümkündür. 1997 basımı Sular Ne Güzelse’de durum hikâyelerine yer veren Öz’ün son hikâye kitabı ise 2001’de basılan Cam Kırıkları’dır. Bu kitaptaki hikâyelerde de yazar; bireysel ve toplumsal konuları işlemiştir. 1960-1970 yılları arasında yazdığı hikâyelerinde başta çocukluk anıları olmak üzere bireysel konuları işleyen yazar, 1970-1980 yılları arasında yazdığı hikâyelerde toplumsal ağırlıklı konulara yönelmiştir. Son dönem hikâyelerinde ise bireysel temalar ağırlığı oluştururken, toplumsal temalı hikâyeler arka plânda kalmıştır. Yazarın hikâyelerinde işlediği bireysel temaları; çocukluk, aile ve geçmiş özlemi; aşk, kadın ve cinsellik; yalnızlık ve kaçış oluşturur. Erdal Öz‟ün hikâyelerinde çocukluğa özlem hâkim temalardan biridir. Yazar, hikâyelerinde çocukluk anılarına sıkça yer verir (Ceylan 2015: 347).

Yazarın hikâye ve romanlarının dışında gezi ve çocuk edebiyatı kitapları da bulunmaktadır. 1975'te Sovyet Yazarlar Birliği'nin daveti üzerine Asya Afrika Yazarlar Birliği toplantısına katılan Öz'ün bu gezideki notlarından oluşan kitabı Allı Turnam adıyla basılmış; bu eser, birtakım eklemelerle Bir Gün Yine Allı Turnam adıyla yeniden yayımlanmıştır. 1981'de Alçacıktan Kar Yağar adıyla bilmece derlemesini yayımlayan Öz; 1992'de basılan, Dedem Korkut Öyküleri'nde, Dede Korkut Hikâyelerinin yedisini kendi cümleleriyle yeniden kaleme almıştır. 2003'te basılan Babam Resim Yaptı'da ise daha önce yayımlanan hikâyelerinden bazılarını çocuklar için derlemiştir.

Öz'ün ölümünün ardından günlükleri ve çeşitli notları yayımlanmıştır. Ayşe Sarısayın'ın editörlüğünde hazırlanan Yarın, Nasıl Bir Gün Olacaksın? Günlükler (2016), 1956-1998 arasında kaleme alınan metinleri içermektedir. Düşünüyorum da Müthiş Bir Şey (2016) ise yazarın gazete ve dergi yazılarıyla arşiv notlarından oluşmaktadır. Öz'ün Türkân İldeniz'e gönderdiği mektupları ise Yaşamayı Nasıl Özledim Bilsen! Türkân İldeniz’e Mektuplar (2017) adıyla yayımlanmıştır.