Madde Detay

Sa‘d, Sa‘dullah ve İzzet mahlasını kullanan şairin künyesi Müderris-zâde Sa‘dullah b. Abdülkerîm b. Mustafâ Şeyhî'dir. 1206/1792’de Ankara’da doğdu. Babası, Hacı Bayram-ı Velî’nin soyundan Müderris-zâde Abdülkerîm Efendi (ö.1813)’dir. Sa‘dullah İzzet, medrese tahsilini tamamladıktan sonra naiblik görevine başladı. 1229/1814-1235/1819-20 tarihlerinde Ayaş ve Ankara’da naiblik yaptıktan sonra 1238/1823’te İstanbul’a, Sütlüce ve Hasköy’e naib olarak tayin oldu. Aynı zamanda mühendishane hocası İshak Efendi’den hendese/hesap-geometri, Râkım Efendi ve Durak Paşa-zâde İbrâhîm Beg’den ilm-i nücûm/astronomi öğrendi. 1240/1824-25’te Ankara’ya geldi. 1242/1826-27’de Ankara müftülüğü yaptı. 1250-57/1835-41’de Ankara’da nüfus nazırı olarak görev aldı. 1257-62/1841-46’da sırasıyla Beypazarı, Kalecik ve Çankırı naibliğine atandı. Sonrasında naibliği bırakarak Ankara’ya yerleşti. Hocası İshak Efendi ve İstanbul’daki diğer devlet adamlarıyla da münasebetini kesmedi ve arada İstanbul’a gitti. Sa'dullah İzzet’in ilk eşi Nesîbe Hanım’dan Mustafâ Pertev adlı bir oğlu, ikinci eşi Âdile Hanım’dan Abdullah ve Necîbe adında ikiz çocukları olmuştur. Sa'dullah İzzet, 1271/1855’te Ankara’da vefat etti.

Sa‘dullah İzzet’in çoğunluğu Kandilli Rasathanesi Kütüphanesi’nde bulunan astronomi ve astroloji ile ilgili eserleri vardır: Cedvel-i İttisâlât-ı Kevâkib, Cedvel-i Mümâzecât-ı Kamer, Cedvel-i Teshîl-i Tahvîlât ve İttisâlât-ı Kevâkib, Cedvelü Tesviyetü’l-Buyût bi Sa‘âti’l-Muvâfıka, Risâle-i İstihrâc-ı Tâli, Mecmû‘a-i Ahkâm, 1220-66/1805-50 yıllarında çeşitli konularda yapılmış istihraçları içeren Zâyiçe Mecmû‘ası; 1229-30, 1241-42, 1251-52, 1252-53, 1254, 1257-58, 1259-60, 1260-61, 1262-63, 1263-64, 1264-65, 1271-72 yıllarına ait Takvîm-i Sâl. Diğer eserleri ise şunlardır:

1. Dîvân-ı Sa‘dullah İzzet: Dîvân'ın Millet Yazma Eser Kütüphanesi, AE MNZ 287’deki nüshası onun ölümünden sonra torunu Mehmed Gâlib tarafından tertip edilmiştir. Nüshanın başında serlevha beyti olarak düşünülen 1 beyit ve kendi arasında kafiyeli 4 beyitlik bir manzume, biri Farsça 16 kaside, biri mesnevi şeklinde 37 tarih, 4 murabba, 6 tahmis, 1 muhammes, alfabe sırasına göre dizilmiş bazıları noksan 340 gazel, 30 kıta, 141 müfred, 2 lügaz ve 3 muamma vardır. Mehmed Gâlib tarafından şiirlerin başında “Evrâk-ı Perîşân’dan, Dîvân-ı nâ-tamâm’dan, binbir zorlukla bir hâinden” gibi ifadelerle şiirlerin nerelerden/kimlerden alındığı belirtilmiştir.

Dîvân'ın ikinci nüshası olarak kabul edilebilecek Evrâk-ı Perîşân Mecmû‘a-i Eş‘âr adlı mecmua Bayezid Yazma Eser Kütüphanesi 5749 numarada kayıtlıdır. Mecmua büyük ihtimalle Sadullah İzzet’in el yazısıyla kaydettiği alfabe sırasına göre önce gazelleri, ardından kaside ve tarihleri vardır. Bu gazellerin birçoğu Dîvân'dakilerle ortaktır ama kaside ve özellikle tarihlerin birçoğu Dîvân'da bulunmamaktadır. Ayrıca aralarda farklı bir yazıyla Fuzûlî, Nef‘î, Fazlî, Şeyh Gâlib’in şiirleri de kaydedilmiştir. Mecmuanın 1a yüzünde 1280/1863 yılında bu mecmuanın Ankara’da Vahîd Efendi-zâde Ahmed Tevfîk Efendi tarafından Seyyid Mehmed Tevfîk Celâlî’ye hediye edildiğine dair bir kayıt vardır. Mecmuadaki farklı yazıyla olan şiirler muhtemelen Seyyid Mehmed Tevfîk Celâlî tarafından eklenmiş olmalıdır. Mecmuada ayrıca bazı risalelerden alıntılar da vardır. Bu iki nüsha üzerinden Divan yayımlanmıştır (Atik 2016).

2. Mecmûa: Millet Yazma Eser Kütüphanesi, AE SRY 111’de kayıtlı bulunan Sa‘dullah İzzet’e ait mecmuada mektup suretleri; fetva ve hüccet suretleri; Arapça atasözlerinin şerhi; münazara risalesi; Hâfız, Kelîm, Şevket, Örfî, Sâ’ib, Vassâf şerhleri; Gelenbevî'nin Küsûrât-ı Hisâb adlı eseri ve ayrıca konularına göre tasnif edilmiş çoğunlukla Farsça şiir örnekleri vardır. 301b’de Hacı Bayram-ı Velî’nin şeceresi de bulunmaktadır. Sa'dullah İzzet, şecerede kendi adının yanına bu mecmuayı toplayan ifadesini de eklemiştir.

Sa‘dullah İzzet şiirlerinin büyük çoğunluğunda felekten ve hak ettiği ilgiyi görememekten şikâyet etmiştir. Genelde çok ağır bir dil kullanmayan şairin aşk, şarap, sevgilinin güzelliği gibi klasik divan şiirinin konularının dışına çok fazla çıkmadığı görülür, ama özellikle tarih ve kasideleri devrin sosyal ve siyasi yaşamına ait ayrıntıları içermesi bakımından önemlidir. Sağlığında Dîvân'ını kendi tertip etmediğinden muhtemelen son defa Sa‘dullah İzzet tarafından gözden geçirilme fırsatı bulunamamış şiirlerde yer yer vezin aksaklıkları ve tekrarlar görülür. Bazı şiirler ise tamamlanamamıştır. Sa‘dullah İzzet; Nef’î, Nâbî, Fuzûlî gibi şairlerden etkilenmiş ve onlara nazireler yazmıştır. Aynı zamanda Hikmet, Gâlib Paşa ve Keçeci-zâde İzzet’e de nazireleri vardır. Arapça ve Farsça şiirleri de bulunmaktadır.

Atik, Arzu (2016). Müderriszade Sadullah İzzet Divanı. İstanbul: Simurg Yay.

Aydüz, Salim (1999). “Sa'dullah Efendi (Muderriszade)” Yaşam ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi. C.2. İstanbul: YKY. 480-481.

Bayramoğlu, Fuat (1988). Hacı Bayram Veli Yaşamı-Soyu-Vakfı. C.1. Ankara: TTK Yay.

Çiftçi, Ömer (hzl.) (yty.). Fatîn Efendi, Tezkire-i Hâtimetü’l-Eş‘âr (Fatîn Tezkiresi). http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-219117/h/metin.pdf [erişim tarihi 11 Haziran 2013].

Erdoğan, Abdülkerim ve Mehmet Narince (hzl.) (2007). Ankara Tarihi ve Kültürü: Edebi ve Tarihi Şahsiyetleriyle Ankara. C.6. Ankara : Ankara Büyükşehir Belediyesi Yay.

İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, Cevat İzgi, Cemil Akpınar ve İhsan Fazlıoğlu (hzl.) (1997). Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi. C. 2. İstanbul: IRCICA.

İnal, İbnü'l-Emin Mahmud Kemal (1969). Son Asır Türk Şairleri. C.3. İstanbul: MEB.

Koç Tunalı, Gülçin (2002). “Sadullah el-Ankaravi : Daily Concerns of an Ottoman Astrologer”. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.

Koç Tunalı, Gülçin (2004). “Osmanlı Siyaset Kültürünü Anlamada Kaynak Olarak İlm-i Nücûm: Sadullah el-Ankaravî”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi - TALİD. (3): 183-194.

Koç Tunalı, Gülçin (2007). “Sözüm bu iki gözüm el-vefa ve tam vefa: Müneccim Sadullah el-Ankaravî’nin Kaleminden 19.yüzyıl Ankarası’ndaki Hizmetkârlar”. Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar 5: 41-65.

Kut, Günay, Hatice Aynur, Cumhure Üçer ve Fatma Büyükkarcı Yılmaz (hzl.) (2007). Boğaziçi Üniversitesi, Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü Kütüphanesi Astronomi, Astroloji, Matematik Yazmaları Kataloğu. Kandilli Rasathanesi El Yazmaları 1: Türkçe Yazmalar. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi ve  Elginkan Vakfı Yay.

Sa'dullah İzzet. Dîvân-ı Sa‘ dullah İzzet. Millet Kütüphanesi, AE MNZ 287.

Tatcı, Mustafa ve Cemal Kurnaz (hzl.) (2000). Bursalı Mehmed Tahir Osmanlı Müellifleri I-II-III ve Ahmed Remzi Akyürek Miftâhü’l-Kütûb ve Esâmî-i Müellifîn Fihristi (Tıpkıbasım-Dizin). Ankara: Bizim Büro Basımevi.

Gazel

Ne sâgardan ne mînâdan ne şeyh-i şâbdan gördük

Hemân biz neş’eyi sâkî şarâb-ı nâbdan gördük

Ruh-ı bîgânede seyr eyledik reng-i ‘arak ammâ

Metâ-ı çîni ekser çehre-i ahbâbdan gördük

Nola göz dikse âşık câmi-i hüsnünde ebrûna

İki yanında şem olmaklıgı mihrâbdan gördük

‘Ukûd-ı matleb-i rindânı tefhîm etdi rakkâse

Hele barmak hesâbın mutribin mızrâbdan gördük

Belâ-yı aşka düşdük yâri gördük rahm eder sandık

Ne gördükse bu çeşm-ile dil-i bîtâbdan gördük

Sipihrin âriyetdir lutfu ancak bir nümâyişdir

Fürûg-ı mihri ol âyîne-i mehtâbdan gördük

Huzûr-ı nâzda Sa‘dâ niyâza verme ruhsat kim

Kelâl-i bezmi etdik tecrübe ıtnâbdan gördük

(Sa'dullah İzzet. Dîvân-ı Sa‘ dullah İzzet. Millet Kütüphanesi. AE MNZ 287. 252.)