Madde Detay

Asıl adı Mehemmed olan Sultan Divanî, Abâpûş Bâlî Çelebi (ö. 890 / 1485)'nin oğlu, Mevlânâ'nın torunuydu. Afyon'da doğdu. O, baba tarafından Germiyan oğullarına, ana tarafından Mevlânâ'ya mensuptu. İlk tahsilini babasından ve Afyon Mevlevîhanesi'ndeki diğer Mevlevî dervişlerinden görmüş olan Sultan Divanî, Süleyman Şah'ın dedesi Yakup Bey tarafından Afyon'da yaptırılarak oraya vakfedilen, Mevlevî Dergâhı'na şeyh oldu. Burada şeyhlik yaparken, sık sık Hıdırlık Dağı tepesindeki Dedem İni'ne çekilerek ibadetle meşgul oldu. 
Âlim ve ârif bir zat olan Sultan Divanî hakkında kaynaklarda pek çok menkıbe vardır. O'na "Divânî" adının verilişine neden olan olay, şöyle anlatılır: Timur Konya'ya uğrayarak, Mevlânâ Dergâhı'nı ziyaret ettiği bir sırada Divan-ı Kebîr'i alıp, Semerkand'a götürmüştür. Timur'un ölümünden 110 yıl sonra, Semerkant'ı işgal eden Şah İsmail, pek çok değerli eşya arasında "Divan-ı Kebîr"i de alarak İran topraklarına gitmiştir. Rivayete göre, bu sıralarda Sultan Divanî, bir gece rüyasında Mevlânâ'dan şu emri almıştır: "Oğlum, benim kitabım uygunsuz elllere geçti, git al da gel." Bunun üzerine, kaynaklarda Sultan Divânî'nin çeşitli tehlike ve güçlükleri göze alarak Tebriz'e gittiği ve Şah İsmail'den Divan-ı Kebîr'i alarak, Konya'ya getirdiği anlatılmaktadır. İşte bu büyük eserin kaybolup gitmesini önlediği için Mehemmed Semâî'ye "Divânî" lakabı verilmiştir. Ayrıca, kendisine meczub diyenlere, meczup değil Hak âşığı olduğunu göstermek için semaa başlaması ve 3 gün durup dinlenmeden sema etmesi üzerine halk tarafından kendisine Semâî mahlasının verildiği de kaynaklarda ayrıca zikredilmektedir.
Sultan Divanî, ömrünün sonunda Afyon'da vefat etti ve Mevlevî dergâhına gömüldü. Şah Çelebi (öl. 1001 / 1592), onun vefatına tarih söylemiştir:

 Olup dil-sîr seyr-i enfüs ü âfâk u nâ-gâhı
 Verâ-yı perde-i gayba çekince peyker-i cânı
 Didi târihini bir müstmend-i derd-i hicrânı
 Bekâ mülkine çekdi 'askerin hicrânı

Kaynaklar, Sultan Divanî'nin Mevlevîliğin hızla Anadolu'ya yayılmasında önemli bir rol üstlendiğine bilhassa dikkat çekerler. Sultan Divanî başta Konya olmak üzere, bütün Anadolu ve Orta Doğu ülkelerini dolaştı. Yanında yakın arkadaşları da vardı. Gittiği yerlerde Mevlevîliği yaydı ve bir çok mürit edindi. Anadolu'da Burdur, Eğridir, Sandıklı, Muğla, İstanbul, Midilli, İran, Irak, Mısır ve Suriye'deki Mevlevîhaneler onun zamanında ve onun gayretleriyle açıldı. Müritleri arasında âlim ve şâir olan Şâhidî (ö. 957 / 1550), Sadıkî (ö. 936 / 1529), Sâfî Ahmed (ö. 936 / 1529) önemli şahsiyetlerdir. Ayrıca, ilmî sohbetleri ile, Yavuz Sultan Selim (1470-1520) ve Kanûnî Sultan Süleyman (1494-1566) gibi padişahların sevgi, saygı ve takdirlerini kazanmış bir derviştir.
Kaynaklarda Bağdatlı Rûhi ve Zâtî ayarında bir şâir olduğu belirtilen Sultan Divanî'nin, kuruluş ve üslûp açısından sağlam, Farsça ve Türkçe dervişâne, âşıkâne şiirleri vardır. O, Divan şiirinin ortak kelime ve mazmunlarını kullanan, aruza ve dile hakim, Divan şiirinin hayal dünyasını yansıtan şiirler söyleyebilen bir şâirdir. Kaynakların usta bir şâir olduğunda birleştiği Sultan Divanî, şiiri daha çok düşüncelerini aktarmada vasıta olarak görmüştür. Şiirlerinde Şems-i Tebrîzî, Mevlânâ, Hüsameddin Çelebi, Sultan Veled gibi tarikat ve soy büyüklerini medh eden manzumeler yazmıştır.
Sultan Divanî'nin, Konya Müzesi Kütüphanesi'nde tasavvufî mensur bir Risâle'si vardır. Onun mesnevî, gazel, murabba, müseddes, kıta ve tuyuğ şeklindeki, şiirleri aşağıda kaynaklarda verilen eserlerde kayıtlıdır. Sultan Divanî'nin, pek çok eserinin olması ihtimal dahilinde olup, bunların Afyon Mevlevîhanesi yangınında yanmış olabileceği ihtimali söz konusudur.

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmanî. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.

Çıpan, Mustafa (1994). "Mevlevî Şeyhlerinden Dîvâne Mehmed Çelebi". 7. Millî Mevlânâ Kongresi Bildiri Kitabı. Konya: Selçuk Üniversitesi Yay. 97- 106.

Çizmeci, Nejla (1990). Afyon İli Meşhurları. Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
Derin, Fahri Çetin (hzl.) (1978). Vefeyât-ı Ayvansarayî (Vefeyât-ı Selâtin ve Meşâhir-i Ricâl).
Enver, Ali (1309). Semâ'hâne-i Edeb. İstanbul.
Genç, İlhan (hzl.) (2000). Esrar Dede, Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye. Ankara: AKM Yay.

Gönçer, Süleyman (1990). Afyon İli Tarihi. C.1-2. İstanbul.
Ilgar, Yusuf (1992). Tarih Boyunca Afyonkarahisar'da Mevlevîlik. İstanbul.

İpekten, Halûk, Mustafa İsen, Recep Toparlı, Naci Okçu ve Turgut Karabey (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay. 

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatcı (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî- Dîvân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. Ankara: Bizim Büro Yay.

Nasrattınoğlu, İrfan Ünver (1971). Afyonkarahisarlı Şâirler, Yazarlar, Hattatlar. Ankara.
Nasrattınoğlu, İrfan Ünver (1978). "Mevlânâ'nın Torunu Sultan Divânî ve Afyonkarahisar Mevlevî Dergâhı". Mevlânâ. 157- 163.
Sakıp Mustafa Dede (1283). Sefine-i Nefise-i Mevleviyye. C.1-3. Mısır.
Tatçı, Mustafa (hzl.) (2003). Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri I-II-III. Ankara: Bizim Büro Yay.

GAZEL

Pertev ki şevk-ı şem'-i ruh-ı yârdan gelür
Bir lem'ada tecellî-i diyârdan gelir

Tab'ım çerâğı Kâsım-ı Envâr'dan yanar
Bûy-ı fenâ dimâğıma Attar'dan gelür

Nukl-ı şarâb meclis-i gamda yeter bana
Şol hûn-ı dil ki dîde-i hun-bârdan gelür

Başda külâh şu'lesidir dûd-ı âhumun
Mevlâyidür ki dergeh-i Hünkâr'dan gelür

Tenhâda su yerine içer bâdeyi velî
Gördün mü kâfiri bize inkârdan gelür

Âzürde-hâtır olma Semâî-i bî-dile
Mestânedür ki hâne-i hammârdan gelür
  

(Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlânâ'dan Sonra Mevlevîlik. 479.)