Madde Detay

969/1561 yılında, -1922'ye kadar Aydın'ın, şimdi ise Manisa'nın bir ilçesi olan- Alaşehir'de doğan Veysî'nin asıl adı Üveys olup kaynaklarda Üveys Çelebi ve Üveys b. Mehmed diye geçer. Mehmed adında Alaşehirli bir kâdının oğlu olan Veysî’nin bazı kaynaklarda Veysî-i Üskübî olarak kaydedilmesi, uzun süre Üsküp’te çalışması ve Üsküp'e yerleşerek burada ölmesinden kaynaklanmaktadır (Çelebi 1941:I/738; Sâmî 1316:VI/4713; Rıfat 1300:VII/132). Alaşehirli şair Makâlî Mustafa Bey (ö.997/1589)'in kız kardeşinin oğludur. Alaşehir'de başladığı eğitimini, İstanbul'da Salih Molla Efendi (ö.996/1588)'nin yanında tamamladı ve ondan mülâzemet aldı (Sâmi 1317:6/4713-4714; Müstakimzâde 2000:438b; Tâhir 1972:II/423; Gencay 2009:288). 992/1584-5 yılında Anadolu kazaskeri Molla Ahmet Efendi (ö.1009/1600)'nin sohbet ve derslerine katıldı. Veysî, bu sohbet ve dersleri dönemin resmî tarihçisi Şehnâmeci Seyyid Lokman (ö.1010/1601-02)'ın ağzından hicvederek tasvir etti. Nev'î-zâde'nin anlatımına göre, memur adayı genç Veysî, Farsça kaleme alınan bu hicviye sayesinde meşhur olduğu gibi, atanmasını geciktirdiği için bir hayli mâlî sıkıntılarla da karşılaşmıştır. Nihayet dostlarından biri, Veysî'nin manzum ve mensur eserlerini, içinde bulunduğu ekonomik sıkıntıları da dile getirerek Molla Ahmed Efendi'ye arz eder, affedilerek bir göreve atanması ricasında bulunur. Bunun üzerine Molla Ahmed Efendi, "Hataları affederek intikam töhmetinden kurtulmak kolaydır, asıl hüner kötülüğe karşı iyilik yapmaktır." diyerek, Veysî'yi Mısır'da Benî Harâm kadılığına atar (Özcan 1989:II/714). Orada normal süresini dolduran Veysî, sırasıyla Ferre ve Reşîd kadılıklarında bulundu. Vezir Şerîf Mehmed Paşa, 1004/1595 yılında Mısır valiliğine atanınca Veysî'yi de divan naibi olarak yanına aldı. Daha sonra Anadolu'da Akhisar, Tire ve Alaşehir kadılığı, Aydın ve Saruhan (Manisa)'da emvâl-i hassa müfettişliği gibi görevlerde bulundu. 2012 /1603 yılında Rumeli kazaskerliğine intisap ederek teftiş görevinin yanı sıra Siroz kadılığına atandı. 5 Muharrem 1013/3 Haziran 1604 tarihinde Sadrazam Malkoç Yavuz Ali Paşa (ö.1013/1604) komutasında Engürüs (Macaristan) seferine çıkan ordu, Sofya ovasında konakladığı sırada, Veysî'ye Selanik'in Drama sancağına bağlı Pravişte kadılığının yanı sıra Ordu-yı Hümayun kadılığı da verildi. Ali Paşa, 28 Safer 1013/26 Temmuz 1604 tarihinde Belgrat'ta vefat edince görevden alınan Veysî, büyük bir üzüntü içinde İstanbul'a döndü. Divan-ı Hümayun tarafından Rodoscuk (Tekirdağ) kadılığına atanan Veysî, Rumeli kazaskeri Esad Efendi (ö.1034/1625) göreve başlatmasa da daha sonra Zilkade 1013/Mart 1605'te, Priştine'ye ilaveten Üsküp kadılığına atandı. Muharrem 1015/Mayıs 1606'te Divân-ı Hümayun tarafından bu görevden alınarak Sakız'a ataması yapıldı, henüz orada göreve başlamadan aynı yılın ortalarında yeniden Üsküp kadılığına iade edildi. Bu durumu Misâlî, şöyle ifade eder: Misâlî şâd olup gûş eyledükde didi târîhin / Yine Veysî Efendi hâkim oldı şehr-i Üskûb'a

Safer 1019/Mayıs 1610'da Tırhala kadılığına atandığında, ayrıca Eğriboz ve İnebahtı kazalarında denetleme (teftiş) ve vergi toplama (tahsîl-i emvâl) görevi de kendisine verildi. Rebiülahir 1022/Haziran 1613'te üçüncü kez Üsküp kadılığına getirildi. Azledildikten sonra Receb 1024/Ağustos 1615'te dördüncü defa Üsküp kadısı oldu. Bir senesini tamamlayınca yerine yine selefi Kemâl-zâde atandı. Receb 1027/Temmuz 1618'de Ramazan Efendi yerine yine Üsküp kadısı oldu. 1029/1620 yılı içinde azledilerek, yerine Rodosî-zâde atanmışken 1030/1621'de İstanbul’a gelip vezir-i azam Güzelce Ali Paşa (ö.1030/1621)’nın yardımlarıyla ikinci gün altıncı kez Üsküp’e ataması yapıldı. Şaban 1031/Haziran 1622’de nakil yoluyla Rodoscuk (Tekirdağ)’a gönderildi ve yerine Muhammed Efendi atandı. Üsküp’e tekrar dönemeyince 1031/1622 yılında İstanbul’a gelerek Dağardı ile birlikte Gümülcine kadılığına atamasını yaptırır. Bir ay sonra Vezir Mere Hüseyin Paşa (ö.1033/1624) tarafından haksız bir şekilde bu görev Salih Efendi’ye arpalık olarak verilince, “Mansıbımız Tophâneli Sâlih-nâm kâdıya verilmiş.” diye yüksek sesle tepki göstermesinin akranları tarafından hoş karşılanmadığı Nev'î-zâde'nin ifadelerinden anlaşılmaktadır (1989: 715). Cemaziyülevvel 1034/Şubat 1625 tarihinde Rumeli kazaskeri Ganî-zâde Nâdirî Efendi (ö.1036/1627) tarafından Üsküp’e yedinci defa atandı. Muharrem 1036/ Ekim 1626’da görevinden ayrılıp, yerine Kâmî-zâde Abdurrahman Çelebi atandı. Üsküp’te 14 Zilhicce 1037/15 Ağustos 1628 tarihinde altmış sekiz yaşında vefat etti. Mezarı, Üsküp’ün dışında Hacılaryolu denen Komanova Caddesi üzerindedir. Atâî, "nakş-ı levh-ı mezârı bu beyt-i belâgat-şi'âr kılındı." diyerek kendisine ait şu tarih beytini verir: Veysî ki olmış idi tagazzülde bî-bedel / Ta'yîn-i sâl-i fevtine târîhdir “gazel” (Özcan 1989:II/715). Bursalı M. Tahir ise dikdörtgen prizma şeklindeki mezar taşında “vefat tarihi olmak üzere, Veysî’yi cennetin kapısında bırakan yalnız bu beyt-i âdî mahkûkdür” der: "Didi ahbâbın biri târîhini / Cân-ı Veysî gitti bâb-ı cennete" (Tâhir 1338:II/472).

Veysî’nin, uzun boylu, güzel yüzlü, tatlı dilli, latifeyi seven, açık sözlü, eleştiriye eğilimli; toplumsal olaylara, özellikle haksızlıklara karşı ilgisiz kalmayan, aleyhine de olsa onları eleştirmekten geri durmayan bir karaktere sahip olduğu; bundan dolayı da seveni kadar sevmeyeni de çok olduğu kaynaklardan anlaşılmaktadır.

 

Eserleri:

1. Dürretü't-tâc fî-sîreti sâhibi'l-mi'râc: Yazarın en ünlü eseri olup daha çok Siyer-i Veysî adıyla bilinmektedir. Müzeyyen nesir ile kaleme alınmış olup, şiirsel dili, canlı tasvirleri ve özgün üslubuyla bir çığır açmıştır. Peygamberin hayatını Mekke (doğumundan hicrete kadar) ve Medine (Hicret'ten Bedir savaşına kadar) dönemleri olmak üzere iki bölümde ele alır. Eseri tamamlamaya şairin ömrü vefa etmemiş, anlatım Bedir savaşında kalmıştır. Esere pek çok zeyl yazılmıştır. Bunlardan Nev'î-zâde Atâyî (ö.1635) vefatı üzerine Zeyl'ini tamamlayamamıştır. Nâbî (ö.1712) ise iki zeyl yazmıştır; önce Benî Kaynuka olayından başlayarak Mekke'nin fethine kadarki olayları; daha sonra devamını yazmıştır. Nâbî'nin bu Zeyl'i, Veysî'nin eseriyle birkaç defa birlikte (Bulak, 1245, 1284, İstanbul 1286), bir defa da müstakil olarak (Bulak 1248) basılmıştır. Nazmî-zâde Murtazâ Bağdâdî de Nâbî'nin zeyline bir zeyl yazmıştır. Nâbî ve Nazmî-zâde'nin zeyillerinde olmayan ya da eksik kalan kısımları da Tıflî Ahmed Çelebi zeyliyle tamamlamıştır. Süleyman Tâlip ise Nâbî'nin ilk zeylinin zeylidir. Ayrıca Tezkire sahibi Seyyid Mehmed Rızâ ve Bosnalı Abdülkerim Sâmî Efendi'nin zeyilleri olduğu bilinmekle beraber hakkında bilgi bulunmamaktadır (Özcan 2013: c.44/ 347). Dürretü't-tâc üzerine bir doktora yapılmıştır (Yılmaz 1997).

2. Hâb-nâme: Rüyâ-nâme ya da Vâkı'a-nâme adlarıyla da bilinen eser, Nev'î-zâde Atâyî'nin anlatımına göre, "hikâyenin en güzeli, en yalan olanıdır" latifesiyle, Sadrazam Nasuh Paşa (5 Ağustos 1611 - 17 Ekim 1614 tarihleri arasında sadrazamlık yapmıştır)'ya sunulur. Ancak, Abbasi Halifesi Mu'tasım Billah'ın muktedir veziri İbn Alkamî (593-656/1197-1258)'nin hıyanetiyle ilgili hikâyeden bir tariz sezinleyen Paşa, gerekli iltifatı göstermez. Eser, Büyük İskender ile I. Ahmed'in diyalogunu işleyen bir rüyaya dayanmaktadır. Rüyada başta İskender olmak üzere eski dönem padişahları, I. Ahmed ve devlet erkânı bir mecliste oturmaktadırlar. I. Ahmed, döneminin olumsuzluklarından şikâyet eder, İskender ise Hz. Âdem'den o güne kadar gerçekleşen 37 olumsuz olayı "yahûd, veyâhûd" bağlaçlarıyla birbirine bağlayarak anlatır. Her olayı "...olduğunda mı âlem ma'mûr u âbâdân idi." ifadesiyle bitirerek hayatın realitesine dikkati çeker. Hâb-nâme yazarın diğer eserlerine oranla daha sade bir dile sahiptir. Eser defalarca basılmıştır. (Bulak 1252; İstanbul 1263, 1284; Münşeât-ı Azîziyye fî-Âsârı Osmâniyye'nin sonunda 1286; Siyer-i Veysî, Münşe'ât ve Şehâdet-nâme ile birlikte 1293; inceleme, tenkitli metin ve sadeleştirmesiyle birlikte Mustafa Altun, Hâb-nâme-i Veysî, İstanbul 2011) .

3. Münşe'ât: Veysî'nin çeşitli vesilelerle dostlarına ve devlet büyüklerine, onların da kendisine yazdığı mektupları içeren bir eserdir. Eser üzerinde bir doktora çalışması yapılmaktadır (Süleymaniye Ktp. Esad Efendi. nr.3330; İstanbul 1286).

4. Fütûh-ı Mısır: Yazarın, Mısır'da kadı iken 1000/1591-92 yılında yazdığı ve Okçu-zâde Mehmed Paşa'ya gönderdiği bu eser, Amr b. Âs'ın Mısır fethini anlatmaktadır. Kaynaklarda Risâle-i Amr b. el-Âs adıyla da geçen eser tamamlanmamıştır (Süleymaniye Ktb. Esad Efendi, nr. 900).

5. Meraca'l-bahreyn fî-ecvibe 'alâ-i'tirâzâti'l-Cevherî: Kâmûsu'l-muhît yazarı Firûzâbâdî (ö.1414)'nin, es-Sıhâh fî'l-luğa'nın müellifi Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd el-Cevherî (ö.1010)'ye getirdiği eleştirilere verilen cevaplardan ibarettir. Veysî, pek çok kaynağa başvurarak hazırladığı bu Arapça eserini tamamlayamamıştır. Eserin otograf (hatt-ı desti) nüshası Râgıb Paşa Ktb. nr.1415'te kayıtlıdır. Eser üzerinde bir akademik çalışma yapılmıştır (Şensoy 1995).

6. Düstûru'l-amel fî-mübâhâti'l-ibâdât: Dinî konuları ve menkıbeleri ihtiva eden eserde imanın beş esası mukayese edilir ve kelime-i şahadet olan "lâ ilâhe illa'llah" hepsine tercih edilir. Kütüphane kataloglarına Şahâdet-nâme, Fezâil-i Kelime-i Tevhîd, Risâle fî-fezâili Kelimeti lâ ilâhe illa'llah adlarıyla da kaydedilen eser iki defa basılmıştır (İstanbul 1283, 1286).

7. Gurretü'l-'asr fî-tefsîri sûreti'l-'asr: Asr suresinin tefsirinden ibarettir (Süleymaniye Ktb. Esad Efendi, nr.3635).

8. Hediyyetü'l-muhlisîn ve tezkiretü'l-muhbitîn: Bazı kaynaklar, akaid ve ahlâka dair bu eserin Veysî’ye ait olduğunu bildirmektedir (Çelebi 1972:II/2042; Tahir 1338:II/478). Ancak Milli Kütüphane’de Veysî adına kayıtlı, müsvedde görünümündeki nüshanın Arapça mukaddimesinde "ve ba'd fe-yekûlu el-'abdu el-Üveysî el-hakîr ve'z-za'îf.." ifadesi yer almaktadır. Buradaki "el-Üveysî" kelimesi sonradan karalanmıştır. Yine bu nüshanın sonunda 57b varağında "bu müntehabın ihtitâmından sonra bu hurûfı câmi' olan 'abd-i harîk ve bahr-ı isyâna garîk olan.." ibaresinden sonra sayfa kenarına çıkarılan ok şu "sahh" kaydını göstermektedir: "Şeyh Bâlî bin Üveys 'afâ 'anhümâ." Ayrıca kitabın sonundaki Arapça dua, "harrarahu'l-hakîr ed-dâ'î eş-Şeyh Bâlî el-Üveysî ..." ketebe kaydıyla son bulmaktadır (06 Mil. Yz. A 6013). Bunun yanı sıra oldukça sade, sanattan arî dili ve üslubu göz önünde bulundurulduğunda eserin Veysî'ye ait olmadığı kanaati oluşmaktadır.

9. Dîvân: Veysî'nin dîvân'ında, iki na't, yirmi altı kaside, iki terkib-i bend, bir terci-i bend, bir tesdis, beş tahmis, altmış altı gazel, yirmi beş beyit, yedi kıta bulunmaktadır. Divan'da yer almayan, ahlakî değerlerde ve ticarî, idarî ilişkilerde görülen yozlaşmayı eleştiren "Üveysî" mahlaslı bir "Kaside"nin de Veysî'ye ait olduğu kaynaklarda geçmekte ise de dili, üslubu, mahlası ve içeriği ona ait olmadığı kanaatini güçlendirmektedir (Topkapı Sarayı Müzesi Ktb. Yeni Yazmalar, Fetâvâ Mecmuası, no:617, 28a-29b; Gibb 1990:157; Hoca 2002:63). Veysî'nin Divân'ında yer alan iki terkib-i bendden biri, bazı kaynakların müstakil bir eser olarak bahsettikleri "Tevbe-nâme" adlı manzumedir. Altışar beyitlik dokuz bendden oluşan bu tasavvufî manzume Zeyniyye Tarikatı halifelerinden Abdurrahim Merzifonî'nin etkisiyle kaleme alınmıştır (Tahir 1338: II/478; Hoca 2002:69; Tuğluk 2009:197-214) Divân'ın tenkitli metni doktora tezi olarak hazırlanmıştır (Toska 1985). Ayrıca yüksek lisans tezi olarak Dîvân biçim ve içerik bakımından incelenmiştir (Hoca 2002).

10. Hicviyye: Başında "Manzûme-i Veysî Çelebi ez-zebân-ı Lokmân-ı şehnâme-gûy" kaydı bulunan ve mesnevi nazım şekliyle yazılmış otuz iki beyitlik Farsça bir manzumedir. Veysî, bu manzumede Anadolu kazaskeri Molla Ahmed'in ders ve sohbetlerini dönemin saray şehnamecisi Seyyid Lokman (ö.1010/1601-02)'ın dilinden tasvir eder. İçinde birtakım galiz ifadelerin de yer aldığı bu hicviye sayesinde Veysî meşhur olmuştur (Süleymaniye Ktb. Esad Efendi, nr.2309).

Edebi Şahsiyeti

 Veysî, şiirlerinden çok mensur eserleriyle bilinmektedir. Belagat kitaplarında "üslûb-ı müzeyyen" diye tanımlanan sanatlı nesrin en güzel örneklerini ortaya koyan Veysî, aynı zamanda, duygu ve düşünceyi estetik bir dil ile ortaya koymadaki başarısıyla bu sahanın en büyük ustası kabul edilen Nergisî'ye de model olmuştur. Hatta nesrinin daha sade olması bakımından Veysî'yi, Nergisî'den üstün gören eleştirmenler de bulunmaktadır (Tahir 1338:II/478). Veysî'nin, Arapça-Farsça kökenli kelimeleri büyük bir vukufiyetle kullandığı; Türkçe sözdizimi bakımından çeşitlilik arz eden sağlam cümlelerle nesrini kurduğu görülmektedir. Sözdizimi açısından birleşik, bağlı ve sıralı yapılarıyla genişleyen; teşbih, istiare vb edebî sanatlarla derinleşen; cinas ve secilerin sağladığı ahenk ile alımlı bir hal alan cümleleriyle, o, döneminde ve daha sonraki dönemlerde en çok okunan ve örnek alınan bir yazar olmuştur.

 Veysî, daha çok bir münşî ve nâsir olarak tanınmıştır, ancak o, aynı zamanda bütün şuara tezkirelerinde kendisine yer bulabilecek dirayette bir şairdir. Klasik edebiyatın geleneksel imkân ve teknikleri çerçevesinde, genellikle aşk ve güzellik temalarını işleyen şair, edebi sanatları kullanmadaki becerisi ve söz varlığındaki seçiciliği ile akıcı bir dil geliştirebilmiştir. Sosyal fayda prensibi doğrultusunda kaleme aldığı şiirlerinde atasözü ve deyimleri kullanması, onun hikemî tarza yatkınlığını göstermektedir. Şiirlerinde kullandığı dil, şiir estetiğinin geleneksel çerçevesini zorlayan bir özgünlüğü barındırmaz. Şiirinin nesrinden daha sade olması divan edebiyatının doğasının bir sonucudur (Hoca 2002:214-215). Atâ'î'nin başkasından aktardığı şu ifade onun edebi kişiliğini en güzel şekilde özetlemektedir: "İlminden şi'ri evlâ, şi'rinden inşâsı a'lâ, inşâsından musâhabeti râcih, musâhabetinden esbâb-ı vicâhet ü reşâkat-i kâmetinin rüchânı vâzıh ola." (Özcan 1986:II/715).

Altun, Mustafa (2011). Hâb-nâme-i Veysî. İstanbul: MVT Yay. 12.

Faik Reşâd (1311). Eslâf. İstanbul: 2-6.

Gibb, E.J.Wilkinson (1990). Osmanlı Şiir Tarihi. çev. Ali Çavuşoğlu. C. III. Ankara: Akçağ Yay. 153-160.

Günay, Vehbi (2008). "Osmanlı Nasihat ve Islahatnâme Geleneğinde Veysî ve Hâb-nâme'sinin Yeri". Perspectives on Ottoman Studies: Papers from the 18th Symposium of the İnternational committee of Pre-ottoman and Ottoman Studies (CIEPO) at the University of Zagrep: 300-315.

Hoca, Fadıl (2002). Veysî Divânı Tahlili. Yüksek Lisans Tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Kanar, M. (1997). "Veysî". İslam Ansiklopedisi. C. XIII. Eskişehir: 308-309.

Katip Çelebi (1287). Fezleke. C. II. İstanbul: 107-108.

Kâtip Çelebi (1971). Keşfü’z-zünûn ani’l-esâmî ve’lfünûn. C. I. İstanbul: 738-739,754, 819.

Kâtip Çelebi (1972). Keşfü’z-zünûn ani’l-esâmî ve’lfünûn. C. II. İstanbul: 1308, 2042.

Kaya, Bayram Ali (2013) "Veysi". İslam Ansiklopedisi. C. 43. İstanbul: TDV Yay. 76-77.

Kılıç, Ahmet (1286). Münşe'ât-ı Veysî. Doktora Tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.

Kocatürk, Vasfi Mahir (1970). Büyük Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Edebiyat Yay. 495-496.

Kurnaz, Cemal-Tatçı, Mustafa (2001). “Rûhî”. Tuman, Nail Tuhfe-i Nâilî. C. II. Ankara: Bizim Büro Yay. 1184.

Mehmed Süreyya (1996). Sicill-i Osmânî. C. 5. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 1664.

Müstakîm-zâde (2000). Mecelletü’n-nisâb fi’n-neseb ve’l-künâ ve’l-elkâb. Ankara: Tıpkıbasım: 438b

Özcan, Abdülkadir (hzl) (1989). Nev'î-zâde Atâyî. Hadâiku'l-hakâyık fî-tekmileti'ş-şakâyık. C. II. İstanbul: 713-716.

Özcan, Abdülkadir (2013). "Zeyil". İslam Ansiklopedisi. C. 44. İstanbul: TDV Yay. 347.

Sâmî, Şemseddin (1316). Kâmûsu’l-a’lâm. C. 6. İstanbul: 4713-4714.

Şensoy, Sedat (1995). Veysî ve Eseri Merace'l-Bahreyn'in Tahkiki. Yüksek Lisans Tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Konya: Selçuk Üniversitesi.

Tâhir, Bursalı Mehmed (1338). Osmanlı Müellifleri. C. 2. İstanbul: Ali Şükrî Matbaası. 477,478.

Toska, Zehra (1985). Veysî: Divanı, Hayatı, Eserleri ve Edebi Kişiliği. Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Tuğluk, İbrahim Halil (2009). “Klâsik Türk Edebiyatı’nda Manzum Tevbe-nâmeler”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 13, S. 38, Kış, 2009. 197-214.

Veysi, Hicviyye.  ("Manzume-i Veysî Çelebi ez-zebân-ı Lokman-ı Şeh-nâme-gûy" başlığıyla Nev'i-zâde Atâî, Hadâiku'l-hakâik fî Tekmileti'ş-Şakâik sonunda yer almaktadır). Süleymaniye Kütüphanesi. Esad Efendi. 2309. vrk. 461b.

Yılmaz, Nuran (1999). "Veysî'nin Dürretü't-tâc Adlı Siyeri ve Nüshalarının Tanıtımı". Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. (8): 35-43.

Yılmaz, Nuran (1997). Türk Edebiyatında Siyer Türü ve Siyer-i Veysî: Dürretü't-Tâc fî-Sîreti Sâhibi'l-Mi'râc. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.

Yılmaz, Nuran (1998), "Habnâme-i Veysî”. Bir Dergisi. ( Prof. Dr. Kemal Eraslan Özel Sayısı) ( 9-10). İstanbul: 651–669.

Zavotçu, Gencay (2009). Rıza Tezkiresi. İstanbul: Sahhaflar Yay. 288.

Hikâye

Yârân-ı Sühan-şinâs-ı müderrisînden Üskübî Alî Çelebi-nâm bir şâbb-ı fâzıl-ı dîndâr kâdî-i mahrûse-i Üsküp olduğumda hılâl-ı mutâraha-i vakâyi’-i nebeviyyede nakl itdi ki esnâ-yı seyâhatimde kasâbât-ı Rûmdan Deyrî dimekle ma’rûf ve şöhret-pezîr olan şehre karîb bir deyr-i mu’azzam gördüm ki her kûşesi bir nigâr-hâne-i Çîn ve her safha-i dîvârı nümûne-nümây-ı kâr-nâme-i sûretgerân-ı Mâçîn idi. Nâkıd-ı hurde-bîn-i nazara ruhsat-ı temâşâ-yı mutâla’a virdügümde cümleden mükellef müzeyyen sâhte ve perdâhte bir meclis-i celîlü’ş-şân gördüm ki mülûkâne tertîb ü pâdişâhâne zîynet ü zîb ile ârâyiş virilmiş. Bî-ihtiyâr ol meclisi bir râhib-i köhne-sâlden sordum. Beni tenhâya çekdi, bu sûret sizün peygamberinüz Muhammedü’l-Arabî’nün kâfile-sâlâr-ı kârbân-ı Hicâz olmağıla ticâret-i Şâm’a giderken Buhayrâ-nâm millet-i Mesîhiyyeden bir ruhbân anları istikbâl ile pîşgâh-ı deyre indirüp tertîb itdügi meclis-i ziyâfet nümûnesidür, didi. Ben dahı hâlât-ı rusûmını seyr itdüm, mütûn-ı siyer-i şerîfede mebsût olan mukaddemâta tatbîk eyledüm. Andan ol râhibi veche-i hitâb idüp, yâ peygamberimizün eger evâyil-i sanâdîd-i Nasârâ yanında meb’ûsun bi’l-hak peygamber-i âhirü’z-zamân idügi muhakkak olmasa niçün Buhayrâ-yı ‘ârif ana dâru’z-zıyâfe-i tekrîmde takdîm-i merâsim-i ta’zîm iderdi ve esâtîn-i ulemânuz böyle ‘ibâdetgâh-ı kadîmü’r-resm safahâtında ol zıyâfet-i bâhiru’l-berekât merâsimîn tasvîre niçün ruhsat virürler idi, didigümde, biz Muhammedü’l-Arabî nübüvvetin inkâr itmezüz, belki cehele-i ehl-i İslâmdan havf itmesek “lâ ilâhe illa’llah Muhammedün resûlu’llah” dimeden kaçmazuz, anlar peygamber-i sâdıku’l-va’d-i âhirü’z-zamândür nihâyetü’l-emr Arab’a meb’ûsdur, didi. (Dürretü’t-Tâc fî Sîreti Sâhibi’l-Mi’râc, Milli Kütüphane, 60 Hk 73, 42a-42b)

Âlem kırılur kâkül-i fettânun ucından

Âdemler ölür hançer-i bürrânun ucından

Dâğlar yakayın kelle-i bî-devlete cânâ

Başundaki destâr-ı perîşânun ucından

Âhir başum alur giderin kûy-ı fenâya

Ey şâh senün nîze-i hicrânun ucından

Ser-rişte-i zülfün hevesi geçse gönülden

Bağrum delinür sûze-i müjgânun ucından

Şi'rün gören îsâr-ı cevâhir ider ey dil

Dürler dökilür kilk-i dür-efşânun ucından

Veysî gice meclisde yine yandı yakıldı

Pervâneveş ol şem'-ı şebistânun ucından

Tevbe-nâme

Yeter ey dil heves-i zülf-i siyehkâr yeter

Yeter ey cân-ı belâ-dîde bu efkâr yeter

Ceyb-i endîşeye çek başunı fikr it hâlün

Halk ile eyledügün beyhûde güftâr yeter

Rişte-i fikre dür-i eşk-i nedâmet nazm it

Ârzû-yı dil içün didügün eş’âr yeter

Murg-ı ‘ankâ-per-i nazmun yeter ol yerlere kim

Şâhbâz-ı nazar-ı himmet-i ebrâr yeter

Der-i Mevlâ’ya yüzün sür yeter itdün kendin

Bende-i halka be-gûş-ı der-i eşrâr yeter

 Yeter oldı bu hevâ vü hevesi terk idelüm

 Yönelüp Hakk’a reh-i sıdk u sedâda gidelüm

Evvelâ ‘azm idelüm bârgeh-i iclâle

Ravza-i şâh-ı rüsül merkad-i sahb u âle

Ol şehün gâşiye ber-dûş olalum mahmiline

Yüz sürüp hâk-i reh-i nâka-ı zer-halhâle

Yollarun hâr-ı mugaylânına yüzler sürelüm

Lâleveş gark idelüm çehreyi hûn-ı âle

Eşk-i hasret saçalum reh-güzer-i hüccâca

Şûrezârında hicâzun bite sünbül [ü] lâle

Sünbüli âteş-i dilden saçılan dûd-ı kebûd

Lâlesi hûn-ı ciğerden dökülen pergâle

 Gel senünle varalum yüz sürelüm dergâha

 Ya’ni dergâh-ı mu’allâ-yı Resûlu’llâha

Ravzası hâkine fersûde kılup pîşânı

Lâle-gûn eyleyelüm dîde-i hûn-efşânı

Diyelüm ana eyâ ümmetinün gam-hârı

Hastalar çâresi bî-çârelerün dermânı

Enbiyâ mefhari Hallâk-ı cihân mahbûbı

İki ‘âlem güneşi iki cihân sultânı

Feyz-i lutf u kereminden bizi mahrûm itme

Rahmet-i ‘âlem iken devletinün unvânı

Yüz sürerken o safâgâh-ı bülend-eyvâna

Bûs iderken o kadem-cây-ı celîlü’ş-şânı

 Kaldırup dest-i du’â kıblegeh-i a’lâya

 Yalvaralum bizi yokdan yaradan Mevlâ’ya

Diyelüm ey bizi yokdan getirüp var iden

Cevher-i ‘aklile tıfl-ı dili hüşyâr iden

Tâc-ı îmân u itâ’atla ser-efrâz idüp

Dîn-i İslâm’a kemer-beste-i ısrâr iden

Kalbimüz gonca-ı ser-beste-i tasdîk idüp

Dilimüz bülbül-i destân-zen-i ikrâr iden

Kimimüz devlet ile şâh-ı cihândâr idüp

Kimimüz genc-i kanâ’atla sebük-bâr iden

Ey bizi mahz-ı kemâl-i kerem ü lutfından

Dâr-ı dünyâda bu eltâfa sezâvâr iden

 Sonra lâyık mı bizi hasta-ı hicrân itmen

 Mübtelâ-yı elem-i âteş-i sûzân itmen

Geçdi ‘ömrüm heves-i zülf-i mu’anberde benüm

Kaldı ‘aklım girih-i kâkül-i dil-berde benüm

Tîğına hançerine mâyil olup dildârun

Çekdigüm derd ü belâ söylene dillerde benüm

Şâh-bâz-ı nazarum niceye dek beste kala

Dâm-ı dil-gîr-i hat-ı yâr-ı semen-berde benüm

Seyyi’âtum yazan ol kâtib-i a’mâl-nüvîs

Vây eger itdigümi hep yaza defterde benüm

Sakalum ak u yüzüm kara sözüm ‘ayn-ı hatâ

Bana ağlan bana ki ‘arsa-ı mahşerde benüm

 Ne yüzüm var nazar-ı hazret-i Hakk’a varacak

  Ne sözüm var varıcak hazretine yalvaracak

Sadme-i kahrıla bir gün yıkılur tâk-ı nitâk

Bu ber-efrâşte eyvân-ı zer-endûde-revâk

Vaktidür âhunı tîr it kadüni eyle kemân

Sefer-i âhirete sana gerekmez mi yarak

Âh kim fıskıla geçdi giceler gündüzler

Ne ‘ibâdât-ı teheccüd ne salâvât-işrâk

İtdigüm cürme benüm yer ile gök şâhiddür

Bende yirden göge dekdür gazaba istihkâk

Virme dâmânumı dest-i husemâya yâ Rab

Varıcak hazretüne başı kabak yalın ayak

 Virmek olursa eger hasma benüm dâmânum

 Yine ihsân u kerem senden olur sultânum

Mest olup bâde-i gafletle yitürdük özimüz

Bilmedük düş gibi geçdi gicemüz gündüzimüz

Zikr u tesbîhine sarf eylemedük ‘ömrimüzi

Hazret-i Hakk’a niyâz itmege yokdur yüzimüz

Çehre-fersûde-i ebvâb-ı erâzil olduk

Kalmadı hazretine varmağa hergiz yüzimüz

Ten-i hâkimüzi bir gün götüre sarsar-ı merg

Şöyle ber-bâd ola ki görmeye kimse tozımuz

Görsek ey dîde neler gelse gerek başımuza

Bilsek ey dil ki neler görse gerekdür gözimüz

 Zü’l-celâlâ bana ol demleri âsân eyle

 İşümi zikr-i cemîlün işim îmân eyle

Tevbe yâ Rabbi giriftâr-ı hevâ olduğıma

Tevbe yâ Rabbi talebkâr-ı belâ olduğıma

Tevbe yâ Rabbi esîr-i mey-i gül-renk olup

Bende-i muğ-beçe-i ‘işve-nümâ olduğıma

Tevbe yâ Rabbi ‘ibâdet sanup itdüklerime

Dâmen-âlûde-i çirk-âb-ı riyâ olduğıma

Ârzû-yı sanem-i mâh-likâ itdügime

Mübtelâ-yı heves-i mihr ü vefâ olduğıma

Pey-rev oldum o sühan-pervere itdüm tevbe

Dâyimâ reh-beri-i ‘amd u hatâ olduğıma

 Tevbe yâ Rabbi hatâ yolına gitdüklerime

 Bilüp itdüklerime bilmeyüp itdüklerime

Yâ ilâhî şeref-i hazret-i peygamber içün

Siper-i mâhı iki pâre iden server içün

Şeb-i “esrâ”da olan sırr-ı mukaddes hakı

Leyle-i kadrdeki vakt-ı safâ-güster içün

Hande-i hüsn-i cihân-sûzı içün Sıddîk’un

Girye-i hazret-i Ya’kûb-ı belâ-perver içün

Nûr-ı Sıddîk-ı Nebî ma’delet-i Fârûkı

Hilm-i ‘Osmân u kerem-güsteri-i Haydar içün

Ol iki dürr-i dil-efrûz-ı benâ-gûş-ı felek

Ya’ni ol kurreteyi’l-‘ayn-ı şeh-i Hayber içün

 Lutf idüp eyledügi cürm ü fesâda bakma

 Veysi-i rû-siyehi nâr-ı cahîme yakma

(Tevbe-nâme/ Milli Kütüphane, Kaside, 06 Mil Yz A 4689/3, 80a-81a; 06 Mil Yz A490/5, 56a-57a)