Madde Detay

Vidâdî mahlasını kullanan şairin gerçek adı Veli’dir. Bazı kaynaklar (Bağırov 1995: 29; Köçerli 2005: 158) doğum yerini daha farklı göstermekle birlikte, Şemkir’de doğduğu, babasının da Şemkirli olduğu tespit edilmiştir. 1709 yılında doğmuştur. Babasının adı Muhammed Ağa, büyükbabasının adı Ali Ağa’dır. Annesi Hatice Hanım’dır. Gazah’ın Gırag Salahlı köyünden Molla Cebrâ'il’in kızı Peri Hanım’la evlenmiştir (Araslı 1956: 256). Şemkir’de ve Gazah’ın Poylu köyünde okumuş, iyi derecede Arapça ve Farsça öğrenmiştir. Daha sonra Gazah’ın Şıhlı köyünde hocalık ve müderrislik yapmıştır (Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası 1978: 474). Bir dönem Gürcistan Valisi II. İrakli’nin sarayında yaşadığı, sonra her ne sebepleyse Tiflis’te hapse girdiği anlaşılmaktadır. II. İrakli’nin oğlu Levan’ın 1781’de gerçekleşen ölümüne mersiye yazdığına bakılırsa, Tiflis’ten Şıhlı’ya dönüşü bu tarihten sonradır (Araslı 1956: 256-257). 1224/1809 yılında Şıhlı’da ölmüş, köyün Gemikayası mahallinde bulunan mezarlığa defnedilmiştir (Köçerli 2005: 162). Mezarının üzerinde şu beyit yazılıdır:

Kim Vidâdî hastanın kabrin görüp etse du’â

Ede Hak rahmet şefî’ ola Muhammed Mustafâ (Araslı 1956: 258)

Muhammed Ağa ve Osman Efendi adlı iki oğlu olduğu, çocuklarının da iyi eğitim gördüğü bilinmektedir (Köçerli 2005: 158).

Hem aruz hem de heceyle şiir yazan Vidâdî’nin şiirlerinin çok azı eldedir. Çoğu cönklerde dağınık halde bulunan şiirlerinden 5’ini ilk kez Karabağî Mecmua’sına almıştır (Bağırov 1999: 101-105).

Vidâdî, hem sözlü hem de yazılı edebiyat geleneğinin etkisi altında bulunmuştur. Bazı şiirlerinin Fuzûlî’yi anımsattığına Köçerli dikkat çeker (2005: 174). Başka araştırmacılar da özellikle gazellerindeki aşk anlayışı açısından Vidâdî’yi Fuzûlî’ye yakın bulmaktadırlar (Dadaşzade 1980: 64, 97). Döneminin Molla Penah Vâkıf, Muhammed Hüseyin Han Müştak gibi şairleriyle şiirleşmeleri bulunan Vidâdî’nin çağdaşları üzerinde belli bir etki bıraktığı muhakkaktır. Molla Penah Vâkıf’la yakınlığı ve aralarındaki yaş farkı dolayısıyla, Vâkıf’ın bir şair olarak şekillenmesi, özellikle halk şiiri tarzındaki eserleri üzerinde önemli tesir icra ettiği söylenebilir (Araslı 1956: 269).

Vidâdî, Azerbaycan edebiyatı tarihinde XVIII. yüzyılda realizme meyleden yeni şiir akımının ilk temsilcilerinden biridir (Araslı 1956: 259). Çağdaşları arasında, eserlerinde toplumsal motifleri en fazla kullanan şair de Vidâdî’dir (Dadaşzade 1980: 95). Döneminde yaygın görülen tarihî manzumeler yazma modasına Vidâdî de uymuştur. Müştak mahlasıyla şiir de yazan Şeki Hanı Muhammed Hüseyin Han’ın öldürülmesi üzerine yazdığı "Musîbet-nâme" Vidâdî’nin şiirleri arasında özel bir yere sahiptir. "Musîbet-nâme"de tarihî bir olay ileri bir sanat zevkiyle anlatılmıştır (Seferli 1982: 84).

Şiirlerinin en belirgin özelliği, bunlara baskın bir karamsarlık ve hüznün hâkim oluşudur. Araslı, Vidâdî’nin şairliğini iki döneme ayırır, daha çok sözlü halk edebiyatının etkisinde olduğu ilk döneme halk şiirine özgü iyimserlik ve yaşam aşkının hâkim bulunduğunu, fakat zamanla gördüğü haksızlıkların şairi ümitsizliğe düşürdüğünü, karamsarlaştırdığını söyler (1956: 259-261).Halk şiiri tarzında yazdığı koşmaların dili konuşma diline yakındır (Araslı 1956: 266-267).

Araslı, Hemid (hzl.) (1957). Vidadi, Eserleri. Bakü: Azerbaycan Üniversitesi Neşriyatı.

Bağırov, Ekrem (hzl.) (1995). Mehemmedağa Müctehidzade, Riyazül-Aşigin. Bakü: Azerbaycan Neşriyatı.

Bağırov, Ekrem (hzl.) (1999). Mirza Yusuf Karabağî, Mecmua-yı Vâkıf ve Muasırin-i Diğer. Bakü: Şuşa Yay.

Araslı, Hemid (1956). XVII-XVIII Esr Azerbaycan Edebiyyatı Tarixi. Bakü: Azerbaycan Üniversitesi Neşriyatı.

Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası (1978).  C. 2. Bakü: Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası Baş Redaksiyası Yay.

Dadaşzade, Araz (1980). XVIII Esr Azerbaycan Lirikası. Bakü: Elm Yay.

Seferli, Elyar (1982). XVII-XVIII Esrler Azerbaycan Epik Şe’ri. Bakü: Yazıcı Yay.

Köçerli, Firidun Bey (2005). Azerbaycan Edebiyyatı. C. 1. Bakü: Avrasya Pres Yay.

Gazel

Ey bâd-ı sebâ menden ol yâre selâm eyle

Derd ü elemüm bildür dildâre selâm eyle

Görsen yüzin ol mâhin bas bağruna gerdûn teg

Dön başına yalvara yalvara selâm eyle

K’ey bâğ-ı bihiştüm men bir Âdem idüm gûyâ

Düşdim ser-i kûyünden avâre selâm eyle

Derd ü gam u hicrânın her lahza hücûmından

Âhir ki ciger oldı sad-pâre selâm eyle

Gör hasta Vidâdî’nün dâğ-ı cigerin söyle

Ol lâle-ruha çeşmi bîmâra selâm eyle

(Araslı, Hemid (hzl.) (1957). Vidadi, Eserleri. Bakü: Azerbaycan Üniversitesi Neşriyatı. 56.)

Koşma

Yine bir Leylî-veş yâre dil verdük

Gönül Mecnûn tegi dîvânelenmiş

Âteş-i aşkından dil kebâb olmış

Dolanur çevrinür pervânelenmiş

Apardı aklumı bir âhû gözli

Bir benefşe bûylı bir lâle yüzli

Bir şîrîn güftârlı bir şeker sözli

Ağzı sedef dişi dürdânelenmiş

Düşüpdür hayâlüm yârin rûyine

Cân kuşı bend olmış zülf ü mûyine

Salupdur meylini yârin kûyine

Akl u hûşum menden bîgânelenmiş

Tâ ki haber geldi hûblar şûhından

El çekdüm cihânın var ü yohından

Gamze hançerinden müjgân ohından

Ciger pâre pâre dil şânelenmiş

Vidâdî hastayam ey gözüm sağı

Artupdur sînemün düğümü dağı

Bir gamzesi kanlu harâmî yağı

Çapdı gönlüm şehrin vîrânelenmiş

(Araslı, Hemid (hzl.) (1957). Vidadi, Eserleri. Bakü: Azerbaycan Üniversitesi Neşriyatı. 27.)