Madde Detay

Doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Eserlerinden 1087/1676-77 -1091/1680-81 yılları arasında doğduğu ve otuz yaşına kadar Yarkent’te yaşadığı anlaşılmaktadır (Tursun 1985: 158). Asıl adı Mehemmed Sıdkî'dir. Yarkent’te bulunan “Hanlık Mederese”sinde tahsil gördü, burada Arapça ve Farsça öğrendi. Medresede eğitim aldığı dönemde, kendinden önce Çağatay sahasında yetişen şairlerin eserlerinin yanı sıra Arap ve Fars edebiyatındaki önemli simaların eserlerini de okudu. Sefer-nâme adlı eserinden, Hoten, Aksu, Kuça ve Turfan’da bulunduğu, elli yaşında iken de tekrar Hoten’e döndüğü anlaşılmaktadır (Utuk vd. 2006: 675-676). Zelîlî’nin yaşadığı dönem, Yarkent Hanlığı’nın son dönemidir ve bu dönemde “Ak Tağlık”lar ile “Kara Tağlık”lar arasında çetin mücadeleler yaşanmıştır. Uygur Türklerinin arasındaki bu mücadele, şairin düşünce ve duygu dünyasını derinden etkilemiştir. Hoten’de vefat ettiği ve Hoten’in “Altınlıkum” mahallesinde bulunan “Altın Mezar”a defnedildiği rivayet edilmektedir. Mezarı “Muhemmed Sıdık Yerkendî Halpem Kabri” olarak bilinmektedir (Utuk vd. 2006: 677). Fakat ölüm tarihi hakkında bir bilgi yoktur.

Eserleri şunlardır:

1. Dîvân: Şairin bir Dîvân'ı ile Dîvânçesinin birleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Eser, 1985 yılında Milletler Neşriyatı tarafından yayımlanmıştır. Dîvân'da 196 gazel, 27 rubai, 18 muhammes, 5 müstezat, 2 kaside ve 2 sakiname bulunmaktadır. Gazelleri genellikle 5-7 beyitten oluşmaktadır. Ancak 9, 15 ve 17 beyitlik gazelleri de bulunmaktadır (Tursun 1985: 665).

2. Sefer-nâme:  Eser, 1718 yılında yazılmış olup 1400 beyitten oluşmaktadır. Üç bölümden oluşan eserin, ilk bölümü münâcât mahiyetindedir. İkinci bölüm, şairin Yarkent’ten başlayıp Kaşgar’a uzanan yolculuğunu anlatır. Üçüncü bölümde ise şairin Yarkent’e döndüğünde dostu Şair Molla Gazel ile Hoten bölgesinde yaptığı seyahati konu alır.

3. Tezkire-i Hoca Muhammed Şerif: "Tezkire-i Hoca Muhammed Şerif Büzrükvar" adı ile de bilinen eser, 1742 yılında yazılmış olup 770 beyitten oluşmaktadır. Eserde Said Han ve Abdureşid Han’ın üstadı Hoca Muhammed Şerif’in hayatı anlatılmaktadır.

4. Tezkire-i Çilten: 1736 yılında yazılan eser 226 beyitten oluşmaktadır ve dinî motifler içermektedir. Zelilî, bu eserinde Yarkent’te bulunan “Çilten Mezarları” hakkındaki rivayet ve kıssalara yer vermiştir.

Zelilî, Uygur romantik-realist şiirine yeni bir boyut kazandıran özgün bir şairdir. Gazelhanlıkta önemli bir yeri olan şair, kendisinden önceki şairlerin geleneğini devam ettirmiş ve Ali Şir Nevayî’yi üstadı olarak kabul etmiştir. Arapça ve Farsçayı çok iyi kullanan şair, eserlerinde sosyal hayata da yer vermiş; vatanperverlik, halkçılık ve adalet gibi konuları işlemiştir.

Osman, Ğeyretcan (1987). Uyğur Kilassik Edebiyati Tarihidin Tezis. Ürümçi: Şincan Daşö Neşriyatı.

Osman, Ğeyretcan (1996). Uyğur Kilassik Edebiyati Kiskiçe Tarihi 2. Ürümçi.

Osman, Ğeyretcan, O. İsmail, T. Savut (hzl.) (2005). Uyğurlarnin Kedimki Edebiyati 2. Ürümçi: Şincan Maarip Neşriyatı. 

Tursun, İmin (1985). Zelilî Divanı. Pekin: Milletler Neşriyatı.

Utuk, İmincan Ehmidi, Ğ. Osman, M. Mirziehmet, E. Suleyman, H. Abdusalam (2006). Uyğur Edebiyatı Tarihi 2.  Pekin: Milletler Neşriyatı.

Gazel

Gül kaddi kâmetini şemşâd eger kilmasa

Bülbülde ayb yoktur feryâd eger kilmasa

Dûzehdeki günahkâr otdin kutulmağ ayler

Ehmet şefâ'at idin âzâde ger kilmasa

Zulmetdin ol Skender çikmaslik erdi mumkin

Hızrî mürüvvet eylep emdâd eger kilmasa

Ser-pâ bürehnelikdin bolmas kişi kelender

Dunyâ vü âhiretni berbâd eger kilmasa

Hâcî herem içide tevk eylemek ne hâsil

Veyrânei könülni âbâd eger kilmasa

Tuğyân eter cunûnum zinciri işk keltür

Efsûn-gerân ezâyim bunyâd eger kilmasa

Şehd u şeker töker mu şirin tekellümüdin

İşkin Zelilî kulni feryâd eger kilmasa

(Tursun, İmin (1985). Zelilî Divanı. Pekin: Milletler Neşriyatı. 28-29.)

Muhammes

Yüzünge bî-hûdâne secde kildim bįriyâ derler

Uluğluk hörmetidin âstânen kibriyâ derler

Tenim körgeç bu tufrâğ üzre nakşi boryâ derler

Kara kaşinni ey zâlim, körüp işk ehli hâ derler

Dâği ol enber efşânin tütün ya ejdehâ derler

Peri-zâdi iremdin sen ziyâde cilve eylepsen

Kiyâmet kâyim olğanda yüzümni körsetey depen

Şerâr u şöle künnin işkidin cânimni örtepsen

Çemen-zâri könülni ğunca yanliğ dâğ eylepsen

Tamâşâ eylegen gûyâ ki dest-i kerbelâ derler

Şeb-i hicrân erür yâd eylerem ruhsâre-i mâhim

Çü ejderhâ-yi âteş ot salur her peşeye âhim

Refikim gird-bâd-i işk olupdur derd-i hem-râhim

Muhabbet ikliminin tâc-dâri sen ayâ şahim

Terik-i memleket tutmağlikinni hoş edâ derler

Selâm eytin sebâ-i mâhi Hotendin Çin u Maçinğa

Peyâm eylen daği ol sim-tendin Çin u Maçinğa

Bu ğurbet-nâmeni bergeyse mendin Çin u Maçinğa

Toşupdur şöhret-i âvâze sendin Çin u Maçinğa

Hatâdin saçlarinni bilmeyin müşk-i Hitâ derler

Debristân derdinde berür ders-i muhabbetdin

Be-ğeyr ez dâğ hâsil bolmadi gönlümde hasretdin

Giribân-i tâbdâ men çâk etermen bes ki ğeyretdin

Leb-i la’linde körgeç nukta-i halinni ğeyretdin

Ğulâm-i Hindûvî leşker-furûşî bi-behâ derler

Seher gerdunğa yetti çekenimdin âh pür derdi

Güvâhimdür gözümnin yaşi birle çehre-i derdi

Bu keçe şuhlukidin dilrâya ğeyrige yâr erdi

Kizil başim sârih çehremge hey-hey zinnet berdi

Zelilî’nin yüzidür yâ sevâd-i kimyâ derler

(Tursun, İmin (1985). Zelilî Divanı. Pekin: Milletler Neşriyatı. 412-413.)