Madde Detay

1747-48 yıllarında İstanbul’da doğduğu tahmin edilmektedir (Eliaçık 2010: 20; Ünver 2003: 250). Asıl adı Mehmed Emin’dir. Seyyid Mehmed Emin Edîb Efendi olarak tanındı. Midilli Nâzırı Ali Bey’in oğludur. Tahsili ve ilk görevleri hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. 1196/1781-82 yılında Erzurum valisi Silahdar Mehmed Paşa’nın divan kâtibi olarak paşa ile birlikte Erzurum’a gittiği Dîvân'ından anlaşılmaktadır. Paşa’nın yedi ay sonra azliyle bu görevi son buldu. 1202/1787-88 yılında rikâb vakanüvisliğine getirildi. Bu görevde iken Tarih’ini yazmaya başladı. Daha sonra teşrifatçı vekilliği, Kütahya’da asker sürücülüğü, ikinci defa rikâb vakanüvisliği görevlerine atandı. Şevval 1205 başlarında (Haziran 1791) asaleten teşrifatçı oldu ve 3 Şevval 1206/25 Mayıs 1792’de teşrifatçılıkla birlikte Divan-ı Hümayun devatdârlığına atandı. Edib, bu görevlerinden başka vefatına kadar birkaç göreve daha getirildi ve bu görevlerde de uzun süre kalamadı. En son tersane anbarlar nezareti vazifesine getirildiği tahmin edilmektedir. Geçirdiği uzun süren bir hastalıktan sonra Kabataş’taki evinde 1216/1801-02 yılında vefat etti. Vefat tarihini Babinger (2000: 363) 14 Mayıs 1801 (1 Muharrem 1206); Eliaçık (2010: 18) Zilkade veya Zilhicce 1216 (Mart 1802-Mayıs 1802) olarak vermektedir. Vefatına “Meclis-i cennât-ı firdevse nedîm olsun Edîb” mısraı (Çifçi yty.: 51; Mehmed Tâhir 2000: 23) ile tarih düşürüldü. Önce Fındıklı Perîzad Hatun Camii hazîresine defnedilmişse de daha sonra oğlu Reîsülküttâb Süleyman Necib Efendi ve diğer yakınlarının mezarları ile birlikte Üsküdar Nuhkuyusu’na nakledildi.

Eserleri şunlardır:

 1. Târîh (Târîh-i Edîb): Edib Mehmed Emin’in vakanüvis olarak kaleme aldığı ve 1202-1207 (1788-1792) yılları olaylarını içine alan iki ciltlik eseridir. Eserin birçok nüshası ( Eliaçık 2010: 58; Yavuz 1994: 422; Babinger 2000: 363) bulunmaktadır. Küçük bir kısmı Mehmed Galib (1327-1329) tarafından yayımlanan eser üzerine bir doktora (Çınar 1999) çalışması yapıldı. Edib, eserinde devrine göre sade ve akıcı bir dil kullanmış, genellikle çok uzun tariflerden kaçınmıştır (Eliaçık 2010: 62).

2. Ravzatü’l-Hikem fî Ahlâki’l-Ümem: Ahlâk ve âdâba dair Türkçe bir eserdir. Bir mukaddime, on üç kısım ve bir hâtimeden meydana gelmektedir. Eserin dört nüshası (Eliaçık 2010: 64; Yavuz 1994: 422) bulunmaktadır.

3. Dîvân: Eserin bilinen tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Nâfiz Paşa, numara 1508’dedir. 1150 beyitten oluşan Divan’da on sekiz gazel, altı kaside, yirmi dört kıt‘a, on yedi nazım, dört mesnevi, beş tahmis, üç murabba, bir beyit, üç müfret, bir terkib-i bend yer almaktadır. Divan, Muhittin Eliaçık (2010) tarafından yayımlandı. 

4. Mevlid: 227 beyitlik bir mesnevi olan bu eser, Türkçe ve Arapça iki bölümden oluşmaktadır. Türkçe mevlid 223, Arapça kısım ise 54 beyittir. Bilinen tek nüshası Vedat Nuri Turhan’ın özel kütüphanesindedir. Eser yayımlandı (Turhan 2005).

Fatîn (Çifçi yty.: 51)’in ifadesiyle "tavr u tarzı acîb bir şâir-i edîb" olan şair, şiirlerinde sivri bir dil kullanmış, bazı devlet adamlarını hicvetmiş, toplumda gördüğü bozuklukları eleştirmiştir. Şiirlerinde üslupça başta Nâbî olmak üzere, Nef‘î ve Nedîm’in tesiri görülmektedir (Eliaçık 2010: 31). 

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyyâ Sicill-i Osmanî. C. 2. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. 445.

Babinger, Franz (2000). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. çev. Coşkun Üçok. Ankara: KB Yay. 363-364.

Çınar, Ali Osman (1999). Mehmed Emin Edib Efendi’nin Hayatı ve Tarihi. Doktora Tezi: İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Çınarcı, M. Nuri (2007). Şeyhülislam Ârif Hikmet Beyin Tezkiretü’ş- Şu‘arâsı ve Transkripsiyonlu Metni. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi. 27-28.

Çifçi, Ömer (hzl.) (yty). Fatîn Davud Hâtimetü’l- Eş‘âr (Fatîn Tezkiresi). http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10736,metinpdf.pdf?0 [erişim tarihi: 07.05.2014]. 50-51.

Eliaçık, Muhittin (2010). Vaka‘nüvîs Mehmed Emîn Edîb Dîvânı. Konya: Çizgi Kitabevi Yay.

Ergun, Sadettin Nüzhet (1936-1945). “Edib (Vak'anüvis)”. Türk Şairleri. C. 3. İstanbul: Bozkurt Matbaası. 1221-1223.

İpekten, Halûk, M. İsen, R. Toparlı, N. Okçu, T. Karabey (1988). Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay. 107.

Kurnaz, Cemâl ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2000). Bursalı Mehmed Tahir, Osmânlı Müellifleri. C. III. Ankara: Bizim Büro Yay. 23.

Mehmed Galib (1327-1329). “Vakanüvis, Teşrîfâtî Edîb Efendi-Selim-i Sâlisin Bazı Evâmir-i Mühimmesi”. Tarih-i Osmânî Encümeni Mecmuası. Sene 1-2. Cüz 8.

Oğraş, Rıza (hzl.) (2001). Esad Mehmed Efendi ve Bağçe-i Safâ-Endûz’u İnceleme-Metin. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10734,bahcepdf.pdf?0 [erişim tarihi: 07.05.2014]. 27-28.

Turhan, Vedat Nuri (2005). “XVIII. Yüzyıla Ait Bilinmeyen Bir Eser Teşrifâtçı Edip Efendi’nin Mevlidi”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi: Prof. Dr. M. Fahrettin Kırzıoğlu Özel Sayısı 28: 103-128. http://e-dergi.atauni.edu.tr/ataunitaed/article/viewFile/1020001559/1020001557 [erişim tarihi: 07.05.2014]

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1977). C. 2. “Edib Mehmed Emin Efendi”. İstanbul: Dergâh Yay. 451.

Ünver, Niyazi (2003). “Edîb”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. C. 3. Ankara: AKM Yay. 250. 

Yavuz, Sait (1994). “Edib Mehmed Emin”. İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yay. 421-422.

Ol nükte-i ser-beste ki esrâr-ı Hudâdur

Erbâb-ı hakîkat anı hall itse sezâdır

Sûfî ne bilür hâlet-i keyfiyyeti sâkî

Peymâne-i mey sun bize kim gamm-zedâdır

Dâmen-keş-i atvâr-ı avâm olmak aceb mi

Zîrâ dilimiz mıntıka-i şems-i hüdâdır

Gavgâ-yı mecâzî vü hakîkî neye lâzım

Ol şübheli vâdîleri gezmek ne revâdır

Aşk ehline âlemde mecâz olmasa câ’iz

Her zerre ki ol şemsin ola nûr-ı ziyâdır

Hep aşkiledir zâhir ü bâtında fütûhât

Bî-‘aşk-ı İlâhî ola zann itme hatâdır

Bir nazm-ı acîb eyledin inşâna Edîbâ

Ma‘nâları mestûr-ı tutuk-gîr-i hafâdır

(Eliaçık, Muhittin (2010). Vaka‘nüvîs Mehmed Emîn Edîb Dîvânı. Konya: Çizgi Kitabevi Yay. 148.)