Madde Detay

Visâlîzâde Ârif Mehmed Efendi, 17. yüzyıl divan şairidir. 17. yüzyılda Vesîletü’l İrfân adlı kıyafetnamesiyle meşhur olan Niğdeli Visâlî’nin oğludur. Babasının Kütahya’da kadılık görevi münasebetiyle bulunduğundan kaynaklar, Ârif’i Kütahyalı olarak naklederler.

Şairin ismi, Safâyî’ye (Çapan 2005: 373) göre Ârif Muhammed, Mucîb (Altun 1997: 49) ve Rızâ’ya (Zavotçu 2009: 60) göre Ârif Mehmed Çelebi, Nâil Tuman (2001: II/602) ve Şeyhî’ (1989: III/680)’ye göre Ârif Mehmed Efendi, Müstakimzade’ye (2000: 307) göre ise,  Ârif Mehmed nâmı ile bilinmektedir.

Ârif Efendi, Rızâ, Nâil Tuman, Şeyhî ve Müstakimzâde’ye göre Kütahyalıdır. Safâyî (Çapan 2005: 373) ise, Ârif’i Eskişehirli olarak kaydetmekte ve Visâlî’nin oğlu olarak göstermektedir. Ancak bu şair, kanaatimizce Ârif Mehmed Efendi değil; Şeyhî’nin Vakâyıu’l-Fuzalâ’sında (1989: IV/ 58) Eskişehirli olarak belirttiği ve 1688’de vefat eden Ârif Ali Efendi olmalıdır (Tavşancıoğlu 2012: 83). Müstakimzâde, Mecelltü’n-Nisâb’da (2000: 307) Eskişehirli Ârif Ali mahlaslı ve h. 1100 / m. 1688’de vefat eden bir şairden bahsetmektedir. Bu bilgilerin ışığında Safâyî’nin Eskişehirli olarak kaydettiği şairin, Visâlî’nin oğlu olan Ârif Mehmed’in olmadığı anlaşılmaktadır.

Ârif Mehmed Efendi Mucîb, Rızâ ve Şeyhî’ye göre göre Şeyhülislam Yahya Efendi’den mülâzım olmuştur. Safâyî, Şeyhî ve Mehmed Süreyya (1311: III/264) “mülâzım-ı ilmiyeden” olduğunu belirtmektedir. Ârif Mehmed Efendi, Safâyî, Şeyhî, Mehmed Süreyya, Müstakimzâde ve Nâil Tuman’ın ittifakla belirttiklerine göre h. 1068 / m. 1657 tarihinde vefat etmiştir.

Ârif Mehmed Efendi’nin şairliği hakkında biyografi kaynaklarında fazla bilgi yoktur. Safâyî (Çapan 2005: 373), Ârif’in ilim ve marifet yolunda gayret gösterip kadılık yaptığını ve asrın şairlerinden olduğunu belirtmekte; Mucîb (Altun 1997: 49), onun şiirlerini “eş’ârı dilpezîr ve güftârı lâ-nazîre kudretyâbdur” sözleriyle medhederken; Rızâ (Zavotçu 2009: 60), “eş’ârı bî-nazîr ve güftârı dil-pezîrdür.” diyerek övmektedir. Kaynaklarda onun şiirleriyle ilgili değerlendirmeler bundan ibarettir.

Ârif, müderris ve kadılık görevleri yapmış bir babanın oğludur. 17. yüzyılın önemli ilim, sanat ve gazel şairi Şeyhülislam Yahya Efendi’ye mülazım olmuştur. Onun şiirlerinde, Şeyhülislam Yahya’nın açık bir tesiri görülür. Ârif, Şeyhülislam Yahya’nın başka şiirlerini de tanzir etmiştir. Ârif, şiirlerinde genellikle rindane ve âşıkane konular işlemiş, ve şiirlerini külfetsiz ve şuh bir eda ile söylemiştir. Ârif, bir bakımdan sade, akıcı ve şiir tekniğine bağlılık açısından Klasik Üslup şekline bağlı olmakla birlikte; Sebk-i Hindî akımının etkisinden de kurtulamamıştır. Ârif’in şiirlerinde zaman zaman geleneksel âşık ve mâşuk tanımlamasında geleneği zorlayan “yâre dahi naz etme” düşüncesi, onu Nedim’in habercisi durumuna yükseltmektedir.

Dîvân: Ârif Efendi’nin bilinen tek eseri Dîvân’dır. Çınar (2014) tarafından yayımlanan Visalizade Ârif Dîvânı’nda 1 Besmele beyti, 84 gazel, 1 kıt’a, 1 tarih, 2 müfret vardır. Divanının tespit edilebilen tek nüshası Visâlîzâde Mehmed Ârif, Dîvân, Şeyh Murad Efendi, (Murad Molla Kütüphanesi) Dârü’l Mesnevî Kolleksiyonu 419/2. da kayıtlıdır. Ârif, eserinin sonunda Dîvânı’nın tertibine “Anunçün ben dahı anun didüm târîhini gonce” ( غنجه) diyerek tarih düşmüştür. Bu tarih, h. 1058 / m. 1648-1649 tarihini göstermektedir. Ârif, şiirlerinde genellikle rindane ve âşıkane konular işlemiş, zevk ve eğlenceyi kalenderane bir üslûpla anlatmıştır. Ârif’in, Dîvân’ındaki şiirlerinde, Şeyhülislam Yahya’nın açık bir tesiri görülür. Dîvân’ın tespit edilebilen tek nüshası, Bekir Çınar (2014) tarafından yayımlanmıştır.

Altun, Kudret (1997). Tezkire-i Mucîb İnceleme Tenkitli Metin Sözlük. Ankara: AKMB Yay.

Çapan, Pervin (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü’l Âsâr Min Fevâ’idi’l-Eş’âr) İnceleme-Metin-İndeks. Ankara: AKMB Yay.

Çınar, Bekir (2012). “Niğdeli Visâlî ve Hamdullah Hamdî’nin Kıyafetnâmeleri Üzerine Bir İnceleme”. Zeitschrift für die Welt der Turken Journal of Word of Turks. Vol 4, No: 3, s. 299-308.

Çınar, Bekir (2014). Visalizade Ârif Dîvânı. İstanbul: Kesit Yay.

Mehmed Süreyyâ (1311). Sicill-i Osmanî. C. 3. Matbaa-yı Âmire.

Müstekimzâde Süleyman Sa’deddin Efendi (2000). Mecelletü’n-Nisâb. Ankara: KB Yay.

Öztoprak, Nihat, (1995). “Niğdeli Visâlî’nin Hayatı ve Eserleri”.  Bir Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 4: 143-152.

Şeyhî Mehmed Efendi (1989). Şakâik-i Numaniye ve Zeyilleri Vekâyiü’l-Fudalâ. (hzl. Abdulkadir Özcan). Çağrı Yay. C. 3-4.

Tavşancioğlu, Ali (2012). Niğdeli Dîvân Şairleri. Yozgat: Kün Yay.

Tuman, Mehmed Nâil (2001). Tuhfe-i Nâ’ilî, (hzl. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatçı), C. II/2560: 602. Ankara: Bizim Büro Yay.

Visâlîzâde Mehmed Ârif. Dîvân. Şeyh Murad Efendi, (Murad Molla Kütüphanesi) Dârü’l Mesnevî Kolleksiyonu 419/2.

Zavotçu, Gencay (2009). Zehr-i Mârzade Seyyid Mehmed Rızâ Hayatı Eserleri Edebî Kişiliği ve Tezkiresi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/73320,riza-tezkiresi2020pdf.pdf?0

Dîvân’dan

Çâk çâk itdi tenin bülbül-i lâl üstine gül

Biçdi hûnin kefeni çıkdı nihâl üstine gül

Ser-be-ser dagıla zeyn oldı bu cism-i zârum

Benzer ol nakş ola fânûs-ı hayâl üstine gül

Nemek âlûdeyi üzre ruh-ı pür-tâbın

Dir gören kondı hemân âb-ı zülâl üstine gül

Bülbülün dîdesine nahl-i tecellî görinür

Pertev-efgen olıcak tâze nihâl üstine gül

Andelîbün cigeri pâreleridür yer yer

Bâğda zînet olan sanma ki dâl üstine gül

Hasret-i rûyı ile Ârif o gülberg-i terün

Yine kabrümde olursam gül-i âl üstine gül

Gülşen-i lütf u sehâ Hazret-i Şeyhhü’l-İslâm

Feyz-i halkı bitürür huşk nihâl üstine gül

Açıla bâg-ı şerîfle gül-i ünvân[ıla]

Nâ-şüküfte ola gülşende ki dâl üstine gül (Çınar 2014: 82).