ÂRİF/ÂRİFÎ, Fethullah Çelebi

(d. ?/? - ö. 970/1562)
Divan Şairi, Şehnameci
(Divan/Yazılı Edebiyat / 16. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)
ISBN: 978-9944-237-86-4

Asıl adı Fethullah’tır. Şehnâmeci Fethullah Efendi ve Fethullah Çelebi olarak tanındı. Âşık Çelebi “Baba tarafından Acemî, ana tarafından Arabî” olduğunu kaydeder. Şeyh İbrâhim Gülşenî’nin kızının oğludur. Babası Derviş Şîrâzî veya Derviş Çelebi diye tanınan bir din bilginidir. Güzel yazısı sebebiyle Safevi şehzadesi Elkas Mirza’nın nişancısı olan bu zatın, şehzadenin hizmetinden ayrıldıktan sonra Mısır’a giderek Şeyh İbrahim Gülşenî’nin kızıyla evlendiği ve Ârif Çelebi’nin bu evlilikten dünyaya geldiği söylenir. Ancak şairin Şiraz’da doğduğunu ve gençliğinde babasıyla Mısır’a gittiği, sonra asıl vatanı olan İran’a döndüğü de söylenmektedir.

İstanbul’a geldikten sonra devrin tanınmış âlimlerinden ders alan Çelebi’nin mesleği şehnameciliktir. Eflâtûn-ı Şîrvânî’den evvel şehnameci oldu. Kanuni tarafından yüz akçe günlükle I. Selim’in gazalarının genişçe anlatıldığı Farsça şehnamesini yazmaya başladı. Eseri padişah tarafından takdir edildi.

Türkçe ve Farsça iki dilde şiir yazabilen şairin mahlası Ârifî’dir. Kaynaklarda arif ve nüktedan bir kişi olarak övülür. Şiirlerinin konusunu genellikle gazalar teşkil eder. Üslubu, işlediği konulara uygunluk arz eder. Dili tekdüzelikten uzaktır. Şiirleri padişah tarafından beğenilmiştir. Bunların yanında garip beyitleri vardır. Beyanî, tezkiresinde bu durumu “bir mahbûb veya bir at şekli tasvir edip azâsından hurûf şeklin gösterip cümlesinden bir beyit çıkarır” şeklinde anlatır. Aynı tespitler, Kınalızade tarafından da yapılmıştır.

Eserleri:

1. Tevârîh-i Âl-i Osmân: Akıcı bir nazım üslubuyla Osmanlı hanedanının gazalarını anlatır. Eserin hacmi konusunda kaynaklarda farklı bilgilere rastlanır. Bursalı Mehmed Tahir, altmış bin beyit olduğunu söyler, fakat bu bilginin kaynağını belirtmez. Âşık Çelebi on bin veya yirmi bin beyit; Babinger ise altı bin veya sekiz bin beyit olduğunu ileri sürer.

Âşık Çelebi, Kanunî’ye ithaf edilen Tevârîh-i Âl-i Osmân’ın yazılış macerasını yirmi beş akçe ulufeyle başlayıp yetmiş akçeye yükseltilmesinden bahşişlere, hizmetine verilen elemanlar kadar ayrıntısıyla anlatır. Bu kadar uzun bir eser yazılmasının duyulmuş bir şey olmadığından bahisle eserin önemini vurgulayan Âşık Çelebi, bazı kötü amaçlı kimselerin şairi ve eserini padişaha kötü gösterme gayretlerine padişahın itibar etmemesinden de övgüyle bahseder. Eserin 100 bin beyit olduğunu söyleyen Ahdî, bu cümleden olarak Ârif’in günde 500 beyit söyleyebildiğini ancak yazısının aynı hızda olmadığı için 200 beyitle yetindiğini de kaydeder. Şehnâme’nin Süleymannâme kısmı doktora tezi olarak hazırlanmıştır (Çelik 2009).

2. Sanemü’l-hayâl: Çelebi’nin “îcâd u ibdâ‘ ve te'lîf ü ihtirâ‘ından”, Hasan Çelebi’nin “e’âcîb-i muhtıra’âtından” dediği bu eser muhayyel bir güzelin her bir uzvu için söylenmiş manzumelerden oluşmuş “garip” bir kitaptır.

3. Feresü’l-hayâl: Atın uzuvlarının anlatıldığı bir eserdir.

4. Ebyât-ı Târihiyye: Divançe niteliği taşıyan bir eser olup tarih beyitleri içerir.

5. Sefernâme-i Süleymân: Hâdim Süleyman Paşa’nın Hint seferini anlatır. Remel vezninde yazılmış iki bin beyti ihtiva eden eser bir destan hüviyetindedir. Bugün elimizde değildir.

6. Dîvân-ı Fârisî: Şairin Farsça şiirlerinin bulunduğu divanıdır.

7. Risâle fi’l-muammâ: Muamma türünü anlatan bir eserdir.

Tarih’i karşılığında padişahtan büyük taltif gören şair 11 Aralık 1562’de Mısır’da ölmüştür. Tezkirelerde şairliğinden genellikle övgüyle söz edilmektedir. Ahdî, yıldız ilmi ve hendesede (geometri) de üstat olduğunu kaydeder.

Kaynakça

Ali Emîrî (1327). Tezkire-i Şuarâ-yı Âmid. İstanbul: Matbaa-i Âmidî.

“Ârif, Fethullah” (1976). Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. C. 1. İstanbul: Dergâh Yay. 156.

Babinger, F. (2000). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. (çev. Coşkun Üçok). Ankara: KB Yay.

Beyânî. (1990) Tezkiretü'ş-şuara. (hzl. İ. Kutluk). Ankara: TTK Yayınları.161.

Cunbur, Müjgan (2002). “Ârif”. Türk Dünyası Edebiyatçılar Yazarlar ve Şairler Ansiklopedisi. C. 1. Ankara: AKM Yay. 432.

Ergun, S. N. Türk Şairleri. C. I. İstanbul. 63.

Kılıç, Filiz (hzl.) (2010). Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu’arâ (İnceleme-Metin). İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yay.

Kutluk, İbrahim (hzl.) (1989). Kınalızade Hasan Çelebi, Tezkiretü'ş-şuara.  C.II. Ankara: TTK Yay. 596-98.

Solmaz, Süleyman (hzl.) (2005). Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâsı. Ankara: AKM Yay.






Madde Yazım Bilgileri

Yazar: MURAT ALİ KARAVELİOĞLU - MEHMET FATİH KÖKSAL
Yayın Tarihi: 28.04.2014
Güncelleme Tarihi: 05.12.2020

Eserlerinden Örnekler

Gazel

Bir muammâ-durur ki kaşun

Ki çıkar andan ismi Nakkâşun

 

Aşırı sarkdun ruh-ı yâre

Meger ey zülf iki-durur başun

 

Ay efendüm hilâl kimdür ki

Gözün üstinde var diye kaşun

 

Seni çok başlı anlaram ey göz

Merdüm içinde saklama yaşun

 

Ta'n idüp alma agzuna câmı

Ki degül zâhidâ senün aşun

 

Nûr-ı horşîde hîç irer mi zevâl

Dîdesi görmez ise huffâşun

 

Götürelden tabanını Mecnûn

Gelmedi Ârifâ ayakdaşun

(Kılıç, Filiz (hzl.) (2010). Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu’arâ (İnceleme-Metin).  C.2.İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yay. 1029-30.)


İlişkili Maddeler

Sn.Madde AdıD.Tarihi / Ö.TarihiBenzerlikİncele
1HASAN HÜSNÎ PAŞA, Sührâb-zâde Hocaoğlu, Mısırlıd. ? - ö. 1897Doğum YeriGörüntüle
2ÂYETULLÂH BEYd. ? - ö. 1919Doğum YeriGörüntüle
3HUDÂYÎ/HÜDÂYÎ, Hudâyî Dede, Şeyh Sâlih Deded. ? - ö. 1480-81Doğum YeriGörüntüle
4HASAN HÜSNÎ PAŞA, Sührâb-zâde Hocaoğlu, Mısırlıd. ? - ö. 1897Doğum YılıGörüntüle
5ÂYETULLÂH BEYd. ? - ö. 1919Doğum YılıGörüntüle
6HUDÂYÎ/HÜDÂYÎ, Hudâyî Dede, Şeyh Sâlih Deded. ? - ö. 1480-81Doğum YılıGörüntüle
7HASAN HÜSNÎ PAŞA, Sührâb-zâde Hocaoğlu, Mısırlıd. ? - ö. 1897Ölüm YılıGörüntüle
8ÂYETULLÂH BEYd. ? - ö. 1919Ölüm YılıGörüntüle
9HUDÂYÎ/HÜDÂYÎ, Hudâyî Dede, Şeyh Sâlih Deded. ? - ö. 1480-81Ölüm YılıGörüntüle
10HASAN HÜSNÎ PAŞA, Sührâb-zâde Hocaoğlu, Mısırlıd. ? - ö. 1897MeslekGörüntüle
11ÂYETULLÂH BEYd. ? - ö. 1919MeslekGörüntüle
12HUDÂYÎ/HÜDÂYÎ, Hudâyî Dede, Şeyh Sâlih Deded. ? - ö. 1480-81MeslekGörüntüle
13HASAN HÜSNÎ PAŞA, Sührâb-zâde Hocaoğlu, Mısırlıd. ? - ö. 1897Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
14ÂYETULLÂH BEYd. ? - ö. 1919Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
15HUDÂYÎ/HÜDÂYÎ, Hudâyî Dede, Şeyh Sâlih Deded. ? - ö. 1480-81Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
16HASAN HÜSNÎ PAŞA, Sührâb-zâde Hocaoğlu, Mısırlıd. ? - ö. 1897Madde AdıGörüntüle
17ÂYETULLÂH BEYd. ? - ö. 1919Madde AdıGörüntüle
18HUDÂYÎ/HÜDÂYÎ, Hudâyî Dede, Şeyh Sâlih Deded. ? - ö. 1480-81Madde AdıGörüntüle