Madde Detay

Asıl adı Mehmet Salim’dir. Soyadı kanunundan sonra Öğütçen soyadını alır. Trabzon’un yetiştirdiği tanınmış halk şairinden olan Mehmet Salim’in doğduğu mahalle, Hamamizâde İhsan’ın Hamsinâme’sinde Tabakhane Mahallesi, Baba Salim adlı kitapta ise İmaret Mahallesi olarak gösterilmektedir. Nesip Yağmurdereli, Baba Salim’in Tabakhane Mahallesi’nde 15 Mart 1887 tarihinde doğduğunu belirtir. Vaizoğlu Yüzbaşı Abdürrezzak Efendi’nin oğludur. “Baba” ve bazen de “Âşık” adlarıyla anılır. Okula gitmeyen Mehmet Salim, Mahalle Mektebi’nde Fatma Hanım adlı bir öğretmenden Kur’an okumayı, Hafız Mehmet adlı hocadan da ilmihali, tecvidi ve yazıyı öğrenir. Dayısı Osman Efendi’den birkaç ay yazı meşki alır. Daha küçük yaştayken kafiyeli söz söylemeye, mani söylemeye meraklı olan Salim, iyi bir eğitim görmemiş fakat kuvvetli bir dünya ve insanlık görüşü edinmiştir. Baba Salim bu durumu şiirinde şöyle dile getirir: “Ne tarih okuduk, ne hendese/ Ne mektep görmüşüz ne medrese/ Koyamaz bizi kimseye kafese/ İyiyi kötüden seçenlerdeniz”. Matbu yazıları daha iyi okur. Özellikle halk şiirini ve halk hikâyelerini okumayı sever. Âşık Kerem, Âşık Garip hikâyeleri ile Âşık Ömer, Dertli, Şem’i, Emrah gibi şairlerin şiirlerini okur. Kurtuluş Savaşı sırasında Büyük Taarruz’un başladığı zaman, Trabzon Muallimler Birliği’nde ordu için düzenlenen programda Salim Efendi seyircileri coşturan ve hatta ağlatan bir şiir okur. Duyguları kabartan bu şiirden sonra Faik Ahmet Barutçu’nun babası Hacı Ahmet Efendi seyircilere: “Arkadaşlar, Salim Efendi bu manzumesiyle bizim millî heyecanlarımızı yeniden taşırdı. Kendisine çok şeyler borçluyuz. Ben onu bugünden itibaren memleketin babası olarak kabul ediyorum ve koşmalarında “Baba” ismini kullanmasını teklif ediyorum” der. İşte o günden sonra Mehmet Salim Efendi, Baba Salim olur.

Baba Salim, Trabzon’da ve göçmen olarak bulunduğu yerlerde dükkanlar açarak tatlıcılık, helvacılık, mumculuk, havai fişekçilik, attarlık, ekmekçilik, çörekçilik gibi farklı işlerle meşgul olur. Belediye Tanzifat (temizlik işleri) memurluğu, asri mezarlık memurluğu gibi resmî görevlerde de bulunur. Kendi hâlinde saf temiz ve uysal bir adam olan halk şairi, ciddi ve çoğunlukla mizahi şiirleri, Trabzon’da çıkan dergilerde yayımlar. Baba Salim’in beş kız çocuğu vardır. Kendisinin bağlama çalmada mahareti vardır. Okuduğu şiirler gibi bunu da gelgeç âşıklardan ve saz şairlerinden öğrenmiştir. Baba Salim, saz çalmakta da mahirdir. Bilhassa Trabzon’un kolbastı türküsünü söyler, geçmişleri hatırlatarak ve kahramanlık menkıbelerini canlandırarak kol bastı havasını bağlamada çaldığı zaman bütün heyecanıyla etrafı kendisine bağlar. 1950’lerden sonra da Trabzon’dan ayrılır, Eskişehir’e yerleşir. Ali Ziya Öğütçen’e göre, Baba Salim 1950’de Rus ordusu olan “Bizim Radyo”nun tehditlerine dayanamayıp Trabzon’dan ayrılarak Eskişehir’e girmiştir. Zaman zaman İstanbul’a da gider. Baba Salim (Öğütçen) 29 Aralık 1956 tarihinde İstanbul’da vefat etmiş ve Okmeydanı Edirnekapı Mezarlığı’nda toprağa verilmiştir (Yağmurdereli 1946; Yüksel, 1993: 1-2; Duman 1995: 60-61; Kobya 2008; Duman 2011: 313-314). Baba Salim’in cenaze törenine katılan Gündoğdu Sanımer şunları yazar: “…Sonunda İstanbul’un fakir bir mezarlığında hayatının son ilmeğini düğümlemiş oldu. Tabutu ellerimizin üstünde, acısı içimizdeydi…”(Duman 2011: 314). Kobya, Baba Salim Öğütçen’in mezarlık defterine “Baba Salih Öğütçen” ismiyle kayıtlı olduğunu ve ölümünden 50-60 yıl geçtiği için üzerine yeni mezar konulduğunu belirtir (Kobya 2008: 16).

Baba Salim, halk şiirinin bütün ölçü ve şiirlerini kullandığı gibi bazı basit kalıplarla aruz ölçüsüyle de şiirler (kalenderiler, gazeller, muhammesler) yazar (Duman 1995: 61). Aruzun bazı kolay vezinlerinde de yazmışsa da daha çok hece ile olanlarında mahirdir. Şiirleri gazel, destan, koşma ve manilerden oluşmaktadır. Çeşitli olayları konu alan mizahi ancak hiciv sayılmayacak şiirleri vardır. Ayrıca Cumhuriyet’in ilanı, yıldönümü, Hatay’ın Anavatan’a ilhakı, Atatürk’ün ölümü gibi olaylar üzerine söylediği şiirler epeyce yer tutar (Yüksel 1993: 1).

Baba Salim’in şiirleri Trabzon’da Yeni Yol, Halk gazetesinde, Akın ve İnan dergilerinde yayımlanmıştır. İnan dergisindeki bir yazıdan, Baba Salim’in, Trabzon’da, Sivrisinek ve Haber Anası adlı süreli yayınları çıkardığı öğrenilmektedir. Cumhurodabaşıoğlu da Cemal Rıza Osmanoğlu’nun verdiği bilgilere dayanarak Sivrisinek Gazetesi’nin 1925-1928 yılları arasında yayımlandığını bildirir. Bu gazetenin bir nüshası dahi mevcut değildir. Hamamizade İhsan ve Nesip Yağmurdereli Baba Salim’in hayatını, eserlerini içeren birer kitap yayımlamışlardır. Baba Salim de 1951’de, Trabzon’da İstikbal Matbaası’nda basılan Baba Salim Divanı Üçüncü Kitap ve 1952 yılında Eskişehir’de, Güzeliş Matbaası’nda basılan Divan-ı Baba Salim 4. Kitap adlı güldestelerini yayımlamıştır. Baba Salim, Hamamizade İhsan’ın yayımladığı Baba Salim adlı kitabı birinci, Nesip Yağmurdereli’nin yayımladığı Baba Salim Hayatı ve Şiirleri adlı kitabı ise ikinci kitabı olarak kabul etmektedir (Yüksel 1993: 1-2; Duman 1995: 61; Duman 2011: 314).

Kitapların adlarından, divanın birinci ve ikinci kitaplarının da yayımlanmış olduğu sonucuna vararak, kütüphane ve kaynakçalar araştırılmıştır. Birinci ve ikinci kitaplara rastlanamamıştır. Bu arada Nesip Yağmurdereli’nin hazırladığı Baba Salim Hayatı ve Şiirleri adlı kitapta verilen 182 numaralı şiir dikkat çeker. Baba Salim bu şiirde Ali Rıza Işıl’ı överken; “Eserim tab oldu nihayet/Azimle çalıştın bu işte gayet/Neşr olunmayacaktı ta bu kıyamet/Yetişmese idi senin himmetin” demektedir. Bu deyişe göre Baba Salim, Nesip Yağmurdereli’nin hazırladığı Baba Salim Hayatı ve Şiirleri adlı kitabı kendi eseri olarak kabul etmektedir. Zaten Trabzon Halkevi tarafından yayımlanan bu kitabın gelirinin Baba Salim’e bırakıldığı kitabın sonunda kayıtlıdır (Duman 2011: 314-315). Baba Salim, Divan-ı Baba Salim Dördüncü Kitap adlı eserinde, Eskişehir İş Bankası müdürü Ömer Goloğlu için yazdığı şiirde; “İnsanlığa hizmet eyledin coştun/Takdir ettin beni imdada koştun/Rehber oldun bana önüme düştün/Azminle tab oldu dördüncü eser” demektedir. Böylece Baba Salim, yalnızca kitaplarının adlarıyla değil, şiirleriyle de eserlerinin dört tane olduğunu belirtir (Duman 2011: 315).

Yüksel, eserinde Baba Salim’in "Devran", "Gitti", "Çocuk Bayramı Münasebetiyle Türk Çocuklarına", "Kızılaya Yardım", "Büyük Türk Milletine Tasarruf Haftası Münasebetiyle", "Baba Salim’in Hamsi Hakkında Yazdığı Bazı Şiirler” başlıklı şiirlerine yer verir (Yüksel 1993: 2-8). Duman da “Hıdırellez’de” , “Burun”, “Hamsi Çıktı”, “Maniler”, “Kanita’da Bir Yaz Akşamı Güneş Batarken”, “Kore Destanı”, “Koşma” (Duman 1995: 61-69) adlı şiirlerine çalışmasında yer verir. Baba Salim, bu şiirlerde hem beyit hem de dörtlük nazım birimini kullanmıştır. Tarihî olaylara değindiği Kore Destanı gibi şiirleri sözlü tarih çalışmaları için önemlidir. Şiirlerinde Baba ve Salim mahlaslarını kullanır. Milliyetçi duygularla kaleme aldığı şiirleri bölge coğrafyasının yaşam koşullarına dair önemli ipuçları barındırmaktadır. Aynı zamanda “burun” ile ilgili yazdığı şiiri yöre inanının fiziki özelliklerini mizahi bir dille anlatması açısından dikkate değerdir.

Elif Şebnem Kobya tarafından Karadeniz Teknik Üniversitesinde Baba Salim Divanı adıyla 2008’de yüksek lisans tezi hazırlanmıştır. Kobya, Baba Salim’in divanının tamamına yer verdiği çalışmasında halk şairinin şiirlerini tematik ve biçimsel özelliklerine göre incelemiştir.