İsmet Zeki Eyüboğlu

Derviş Kerem, Derviş Niyazi
(d. 1925 / ö. 12 Kasım 2003)
Yazar, Çevirmen, Araştırmacı
(Yeni Edebiyat / 20. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)
ISBN: 978-9944-237-86-4

1925 doğumlu olan Eyüboğlu, Şakire Hanım ile ziraatçi Abdullah Eyüboğlu'nun oğlu; II. dönem TBMM üyesi Rahmi Eyüboğlu'nun yeğeni, yazar Sabahattin Eyüboğlu, şair, ressam Bedri Rahmi Eyüboğlu ve mimar Mualla Eyüboğlu'nun kuzenleridir. 1938 yılında Maçka Merkez İlkokulu'nu, 1944 yılında Yenikapı Ortaokulu'nu, 1948 yılında Vefa Erkek Lisesi'ni bitirdi. 1953'te İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih, Felsefe ve Klasik Filoloji bölümlerinde eğitimini tamamladı (TBEA 2001). Yüksek lisans eğitimini "Lucretius'ta Bilgi Kavramı" isimli Latince teziyle yine İstanbul Üniversitesi'nde bitirdi (Kurdakul 1973). 1956-58 yılları boyunca Özel Gazetecilik Okulu'nda felsefe ve edebiyat dersleri verdi. Daha sonra iş hayatını sonlandırarak kendisini çevirmenliğe, araştırmacılığa ve yazarlığa adadı. Türkiye Felsefe Kurumu, TYS, Edebiyatçılar Derneği, Eyüboğlu Kültür ve Sanat Vakfı, Vefa Lisesi Mezunları Derneği üyeliklerinde bulundu (Necatigil 1999). 1995 yılında Hacı Bektaş Barış Ödülü'nü; 1996 yılında Edebiyatçılar Derneği Onur Ödülü'nü kazandı. 12 Kasım 2003'te, İstanbul'da öldü. Üsküdar Selimiye Camii'nde kılınan namazının ardından, Maçka'da toprağa verildi.

Edebiyat dünyasında ismine ilk kez 1946 yılında Tarihten Sesler isimli dergide rastlandı. Yeşilay, Varlık, Yansıma, Soyut, Yeni Ufuklar, Aydınlık, Türk Dili, ve İnsan isimli dergiler ile Dünya ve Cumhuriyet gazetelerinde köşe yazıları ve incelemeleri yayımlandı. Mavi Anadolu, Anadolu'nun kültürel birikimi, folklorik unsurlar, halk edebiyatı, Divan edebiyatı ve özellikle Karadeniz yöresine ait dil, tarih, kültür envanteri üzerine çalışmalar yaptı. Halk hekimliği, büyü ve fallar, halk inançları, Anadolu türküleri yazarın folklorik derleme ve araştırmalarının önde gelen konularıdır. 1948-58 yılları boyunca Karadeniz folkloruna ve halkbilime yönelik çalışmalarını Türk Folklor Araştırmaları dergisinde yayımladı. Bektaşilik başta olmak üzere tekke ve tasavvuf kültürü de yazarın eserlerinde yer verdiği diğer bir alan oldu. Bu yoldaki eserlerinde Derviş Kerem ve Derviş Niyazi müstearlarını kullandı. Latince, Almanca, Farsça ve Arapçadan yapmış olduğu çevirileri ile dikkati çeken yazar, Hz. Ali'nin ve İslâm öncesi Arap şairlerinden Yedi Askı şairi olarak bilinen yedi şairin şiirlerinden tercümeler de yaptı. Pir Sultan Abdal, Yunus Emre, Abdal Musa, Hatayî, Âşık Sadık ve Kaygusuz Abdal'ın şiirlerini topladı ve yayımladı. Divan şairlerinden Baki hakkında bir karşı biyografi kaleme aldı. İstanbul'un fethinin 500. yılında gerçekleştirilen yayın hareketlerine Destanlar İçinde Fatih isimli antolojisiyle dahil oldu. Turhan Açıkel, Sıdkı Akozan, Dündar Akünal, Faruk Nafiz, Ercüment Behzat başta olmak üzere, fetih ve Fatih temalı epik şiirleri, bu eserinde birleştirdi. Kendisinin kaleme aldığı fetih temalı şiiri "Yıldız" da eserde yer buldu. Fatih ve fethin yıldız motifiyle karşılandığı şiirde, Hz. Muhammed ile Hz. İsa’yı karşılaştıran ve konuşturan şair, kuşatmayı iki dinin savaşı olarak değerlendirdi (Çetindaş 2014).

Eyüboğlu'nun Kurtuluş Savaşı'ndaki Karadeniz milislerini işlediği Kara Zıpkalı Uşaklar Destanı bir yandan yöre tarihçiliğine bir yandan Kurtuluş Savaşı'na bir yandan da Anadolu destan halkasına bağlanan önemli bir destan oldu. Destanda hem tabiat tasvirlerine hem halkın sosyal hayatına hem de tarihsel bir mücadele sahasına değinilir. Maçka’nın Ocaklı Köyü’nden, İstanbul’a doğru yola çıkan anlatıcının muhayyilesinden takip ettiğimiz anlatıda, “destanlara sığmayan” savaşın, her sahada oldukça görkemli tasvir edildiği görülür. Şair, tabiat tasvirlerini oldukça canlı biçimde anlatır ve çeşitli kişileri kullanarak, Türklere karşı uygulanan mezalimi ve onun karşısında yerli halkın direnişini merkeze alır. Düşman rakibini tanımadan gelir ve nihayetinde “yılın yarısı mısır ekmeğini soğanla yiyen” ve “Elhamdülillah”tan başka söz bilmeyen ahalinin karşısına dikilir. Emperyalizm karşısında, millî duruşun değerinin yüceltildiği satırların ardından şair, Ali Yemen’in hikâyesini anlatır. Düşman, halka akıl almaz eziyetler yaparak ilerlerken, Ali Yemen, bir çete kurar ve direnişe başlar. Hamsiköy Deresi'nde yaralanan Ali Yemen'e, defalarca ölümden kurtardığı ve hürmet gösterdiği Başar köyünün papazı bakar görünür ve onu ilaç adıyla verdiği zehirle öldürür. Hrisantos çetesi hesabına iş gören bu papazdan da anlaşıldığı üzere, Karadeniz, kendi halkından da ihanet görmektedir. Destanda kadınların gücü, vatanseverliği ve mücadelesi ele alınmakta, Dede Korkut üslubu dikkat çekmektedir. Bunun dışında memleket edebiyatının etkisiyle şair, "yağı bol yumurtası peyniri, bir de delice balı vardır ilkçağdan beri" sözleriyle Maçka'nın belli özelliklerini verir. Osmanlı'ya karşı olumsuz bakışın hâkim olduğu eserde, Anadolu türkülerinden geniş alıntılar dikkati çeker. Yazar, Kara Zıpkalı dediği, Karadeniz insanını da yün bağlı çarıklarının üstüne, keçi kılından püsküllü kalçın giyen, zıpkaların uçkur bölümünde Sürmene Erzincan işi çift oluklu, gümüş kulaklı bıçakları bulunan, yiğit kişiler olarak tanıtır. Destanın son bölümünde ise eserin hatıralara dayanılarak kaleme alındığını, özellikle babasının anlattıklarının, destanın ana malzemesini oluşturduğunu belirtir. Şahsi hafızanın, millî hafızaya dönüşünü göstermesi ve bir yöre anlatısı olması bakımından da destan, oldukça önemlidir (Çetindaş 2014).

İdeolojisi ve sanatı birbirinden ayrı düşünülemeyecek olan Eyüboğlu, kaleme aldığı ve çok tartışmalı eseri Divan Şiirinde Sapık Sevgi isimli eserinde, Divan şiirinde sevgilinin cinsiyeti üzerinden bir değerlendirmeye gider. Yazar, Divan edebiyatının halktan kopuk oluşuyla başladığı yorumlarını, bu şiir ve edebiyatın ahlaki yargılara aykırı olduğu görüşüyle devam ettirir. Özellikle Nedim şiirlerinden hareketle Osmanlı'da gulamperestliğin varlığını belirten yazar, Safo üzerinden yorumlar da yapar. Osmanlı şiirinde sapkınlığın İran üzerinden ve Mevlana kanalıyla geldiğini, Mevlevilik'in Osmanlı şiirini bu anlamda etkilediğini belirtir.

İlk gençlik dönemini Nakşibendi tekkesinde geçirdiğini belirten ve tarikatların, daima örtük amaçları olduğunu söyleyen Eyüboğlu (1968), Türk Şiirinde Tanrı'ya Kafa Tutanlar isimli eserinde İslam ile edebiyatın bağını araştırır. Şairlerin Kuran açısından durumu, bade ve içki ilişkisi eserde tartışıldığı gibi felsefi bakımdan yorumladığı insan gerçekliğini, bir noktada özgürleşme arzusuna kapıldığını ve Tanrı ile ilişkilerini sorguladığını belirten yazar, Nesimi'den Hallac'a, Şeyh Bedreddin'den Kaygusuz Abdal'a, Mehmet Âkif'ten Tevfik Fikret'e uzanan çizgide, şairlerin Tanrı ile ilişkilerini yorumlar.

Eyüboğlu, bir de etimolojik sözlük kaleme alır. Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü isimli bu eser, Türkçenin yayılma alanlarının paralelinde Çinceden Hintçeye, hatta Antik Anadolu Medeniyetlerine varana dek pek çok kültürden etkilendiği yönündedir. Türkçenin saf kalmadığını belirtir. Atatürk ilkeleri ve fikirlerine dair eserleri yanında, özellikle Bektaşilik, Hacı Bektaş-i Veli ve Bektaşi edebiyatı hakkında da kapsamlı çalışmalarının olduğu gözlenen yazar, ömrüne, iki anı kitabı, şiir ve destanlar, antoloji ve sözlükler, çeviri ve çeşitli alanlarda araştırmalar sığdırmış bir kalemdir.

Kaynakça

(2001). Tanzimat'tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi II. İstanbul: YKY.

Eyüboğlu, İsmet Zeki (1968). Türk Şiirinde Tanrı'ya Kafa Tutanlar. İstanbul: Okat.

Kurdakul, Şükran (1973). Şairler ve Yazarlar Sözlüğü. Ankara: Bilgi.

Necatigil, Behçet (1999). Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü. İstanbul: Varlık.

Madde Yazım Bilgileri

Yazar: DOÇ. DR. DİLEK ÇETİNDAŞ
Yayın Tarihi: 04.01.2020
Güncelleme Tarihi: 19.12.2020

Eser AdıYayın eviBasım yılıEser türü
Destanlar İçinde Fatihİstanbul Üniversitesi Talebe Birliği / İstanbul1953Antoloji
Sığırtmaç TürküleriÇan / İstanbul1962Çeviri
Resimli Seksoloji AnsiklopedisiArkın / İstanbul1963Çeviri
Tarih ÜstüneOluş / İstanbul1965Çeviri
Sevişme YoluElif / İstanbul1965Çeviri
Müziğin Özünden Tragedyanın DoğuşuAtaç / İstanbul1965Çeviri
DüşüncelerOluş / İstanbul1966Çeviri
Gezgin ile GölgesiOluş / İstanbul1966Çeviri
Divan Şiirinde Sapık SevgiOkat / İstanbul1968Eleştiri
Türk Şiirinde Tanrı'ya Kafa TutanlarOkat / İstanbul1968Araştırma
İlkokullar İçin Türkçe Konuşturan SözlükOkat / İstanbul1969Diğer
BâkiKitaş / İstanbul1972Biyografi
NietzscheMilliyet / İstanbul1973Diğer
Tanrı Yaratan Toprak AnadoluSinan / İstanbul1973Araştırma
Kazak Kızı NyuşaKervan / İstanbul1974Çeviri
Cinsel BüyülerSeçme Kitaplar / İstanbul1975Diğer
Karadeniz Aşk TürküleriAda / İstanbul1976Derleme
Anadolu Kuvvet MacunlarıSeçme Kitaplar / 19761976Diğer
Aşk Duaları, Cinler, CincilerSeçme Kitaplar / İstanbul1977Diğer
Anadolu Halk İnançlarıHürriyet / İstanbul1977Araştırma
Gülen AnadoluPencere / İstanbul1977Araştırma
Dinler Tarihi AnsiklopedisiGelişim / İstanbul1977Araştırma
Anadolu BüyükleriSeçme Kitaplar / İstanbul1978Araştırma
İnsanın BoyutlarıÇağdaş / İstanbul1979Araştırma
Alevilik Sünnilik: İslam DüşüncesiHür / İstanbul1979Araştırma
Şeyh Bedrettin ve VaridatDer / İstanbul1980İnceleme
Bütün Yönleriyle Bektaşilik AlevilikYelken Matbaası / İstanbul1980İnceleme
Kendi Sözleriye Atatürk İlkeleriUygarlık / İstanbul1981Araştırma
Atatürk'ten ÖzdeyişlerUygarlık / İstanbul1981Derleme
Geçmişin Yaşama GücüAdam / İstanbul1982İnceleme
Anadolu Halk Bilgisi Varlıklarının OluşumuAnadolu Sanat / İstanbul1984Araştırma
Yedi AskıAdam / İstanbul1985Çeviri
Felsefe Nedir?Say / İstanbul1986Çeviri
Aşk SanatıBilim Felsefe / İstanbul1987Çeviri
Günün Işığında Tasavvuf Tarikatlar Mezhepler TarihiGeçit / İstanbul1987Araştırma
Türk Dilinin Etimoloji SözlüğüSosyal / İstanbul1988Diğer
Bütün Yönleriyle Mevlana CelâleddinÖzgür / İstanbul1988Biyografi
Pratik Usun EleştirisiSay / İstanbul1989Çeviri
Hacı Bektaş VeliÖzgür / İstanbul1989Biyografi
Şeytan Ayetleri SöylencesiUyarlık / İstanbul1989İnceleme
Uygarlığın ÇıkmazlarıUygarlık / İstanbul1990Eleştiri
Sömürülen AlevilikÖzgür / İstanbul1991Eleştiri
Alevi Bektaşi EdebiyatıDer / İstanbul1991Antoloji
Bütün Yönleriyle Kaygusuz AbdalÖzgür / İstanbul1992Biyografi
Çin DenemeleriSay / İstanbul1996Çeviri
İslamda Bölünmeler Çelişmeler: Refah'ın TırmanışıPencere / İstanbul1996Diğer
Hz. Ali'nin ŞiirleriPencere / İstanbul1997Çeviri
Felsefe Açısından 12 EylülPencere / İstanbul1997İnceleme
Taşoluğun BaşındaPencere / İstanbul1998Şiir
İslâm Dininden Ayrılan Cereyanlar: NakşibendilikYenigün / İstanbul1998Diğer
Kara Zıpkalı Uşaklar DestanıPencere / İstanbul1999Destan
Varlığın YapısıYeni Gün / İstanbul2001Çeviri
FaustSosyal / İstanbul2001Çeviri
Putların Alacakaranlığı ya da Çekiçle Felsefe Yapmanın YollarıSay / İstanbul2002Çeviri
Bilgelerin DilindenPencere / İstanbul2002Derleme
MaçkaPencere / İstanbul2004Diğer
Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Türk KadınıPencere / İstanbul2007Araştırma
İran EdebiyatıPencere / İstanbul2007Araştırma
AeneasPayel / İstanbul2010Çeviri
Cinci Büyüleri, YıldıznameDerin / İstanbul2014Diğer

İlişkili Maddeler

Sn.Madde AdıD.Tarihi / Ö.TarihiBenzerlikİncele
1AFACAN, Sakine Şahind. 1907 - ö. 1971Doğum YeriGörüntüle
2HULÛSÎ, Alaybeyi-zâde Mehmedd. ? - ö. 1889Doğum YeriGörüntüle
3SÜLEYMANCIK, Süleyman Kuruoğlud. 1864 - ö. 07.02.1937Doğum YeriGörüntüle
4Mehmet Karabulutd. 1925 - ö. 11 Haziran 2003Doğum YılıGörüntüle
5SEYYARÎ, Seyyar Gözütokd. 01.07.1925 - ö. 1962Doğum YılıGörüntüle
6İLYAS/FAKİR İLYAS, İlyas Yıldırımd. 1925 - ö. ?Doğum YılıGörüntüle
7Necati Aykand. 1955 - ö. 21 Şubat 2003Ölüm YılıGörüntüle
8Nejat Muallimoğlud. 1926 - ö. 23 Temmuz 2003Ölüm YılıGörüntüle
9Aydın Arıtd. 1928 - ö. 9 Aralık 2003Ölüm YılıGörüntüle
10Ulugbet Esdevletd. 29 Nisan 1954 - ö. ?MeslekGörüntüle
11İsmail Sivrid. 15 Ocak 1927 - ö. 2 Ağustos 2007MeslekGörüntüle
12Şahabettin Uzunkayad. 10 Temmuz 1919 - ö. 5 Eylül 2000MeslekGörüntüle
13Süleyman Portakald. 11 Nisan 1961 - ö. ?Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
14Ali Günvard. 8 Temmuz 1953 - ö. ?Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
15Nihat Ateşd. 28 Nisan 1969 - ö. ?Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
16NİYAZİd. ? - ö. ?Madde AdıGörüntüle
17Niyazi Zaimoğlud. 1927 - ö. 1 Mayıs 1999Madde AdıGörüntüle
18KENZÎ, Kerim, Keremd. ? - ö. 1882/1883Madde AdıGörüntüle