Madde Detay

Asıl adı, Mehmed’dir. Mehmed Efendi’nin mahlası hususunda kaynaklardaki bilgiler farklılık göstermektedir. Râmiz ve İsmail Beliğ Tezkiresi ile Tuhfe-i Nâilî’de Fâ’iz, Sâlim ve Safâyî Tezkiresi’nde Fâyiz, Sicill-i Osmânî’de ise Fâ’izî olarak kayıtlıdır. Safâyî Tezkiresi’ndeki şiir örneğinde ise mahlası başlıktan farklı olarak Fâyizî olarak geçmektedir. Mehmed Efendi İstanbulludur. Yeniçeri Ocağı’nın yirmi sekizinci ortasına mensup olduğundan Yirmi Sekiz Çelebi diye anıldı. Yeniçeri Saksoncubaşı olan ve Beç Seferi’nde vefat eden Süleyman Ağa’nın oğludur. Bu sebeple Süleyman Ağa-zâde olarak da tanındı. Yeniçeri ocağında yirmi sekiz bölüğün çorbacısı olup babasının yolunda ilerledi ve giderek mertebesini yükseltti. İki kez muhzır ağalığı hizmetinde bulundu. Vaktini boşa geçirmeyerek pek çok ilim dalında bilgi sahibi oldu. Bu nedenle dîvân-ı sultânî hocaları sınıfına dâhil edildi. Uzun süre yeniçeri efendisi, ardından tophane nâzırı, Rebiülevvel 1130/ Şubat-Mart 1718’de Nemçe ile barış görüşmelerinde ikinci murahhas ve şıkk-ı sâlis defterdarı oldu. 5 Haziran 1718’de başlayan barış görüşmeleri 21 Temmuz’da Pasarofça Anlaşması’nın imzalanmasıyla sonuçlandı. Safer 1131/Aralık-Ocak 1718-19’da başmuhasebeci; Zilkade 1132/ Eylül-Ekim 1720’de Fransa sefiri olarak görevlendirlidi. Gelişen yeni siyasî hadiseler ve Fransa’ya olağanüstü bir elçi yollanması talebi üzerine, Veziriazam Damad İbrahim Paşa’nın desteğiyle bu göreve tayin edildi. Mehmed Efendi, yanında divan efendisi unvanını taşıyan oğlu Mehmed Sa'id Efendi olduğu hâlde kalabalık bir maiyetle 7 Ekim 1720’de Fransız elçisinin tahsis ettiği bir tüccar kalyonuyla yola çıktı ve İstanbul’dan ayrılışının kırk altıncı günü Toulon’a ulaştı. O sırada Marsilya’da kolera salgını bulunduğundan Toulouse ve Bordeaux yolu, Güneybatı Fransa’daki kanallar ve Garonne nehri boyunca ilerleyerek Orleans üzerinden Paris’e hareket etti. Elçilik heyeti salgından ötürü Montpellier yakınındaki bir adada karantinaya alındı. Paris’e girişi ise oldukça parlak ve görkemli oldu, Paris halkının ilgi odağı hâline geldi. Daha önce XIV. Louis nezdine gönderilen Müteferrika Süleyman Ağa’nın kabulünde protokol sorunları yüzünden epeyce sıkıntılar yaşanmış ve Molière’in yazdığı Bourgeois gentilhomme (Kibarlık Budalası) adlı komediye kralın isteği üzerine Türk elçisini küçük düşüren sahneler konmuştu. Mehmed Efendi’nin elçiliği bu olumsuz imgelerin yıkılması açısından büyük önem taşır. Osmanlı elçisinin 21 Mart 1721’de Kral XV. Louis tarafından Tuileries Sarayı’nda kabulü Paris’te benzeri görülmemiş bir törenin yapılmasına ortam hazırladı. Mehmed Efendi bu törende, III. Ahmed’in nâmesiyle İbrâhim Paşa’nın mektubunu ve getirdiği değerli hediyeleri o sırada henüz on iki yaşında olan krala sundu. Çelebi Mehmed Efendi, mektupları takdim ettikten sonra iki devlet arasındaki dostluğun güçlenmesinden söz etti. Kendisine Paris’te olağanüstü bir saygı gösterildi. Kral ava gideceği zaman o da davet ediliyor, Paris’in önde gelenleriyle birlikte bu törenlere katılıyordu. Daha sonra kralı özel olarak ziyaret etti ve bu görüşmede Mareşal Villeroi da hazır bulundu. Bu ziyaretler sırasında kralın hazine dairesini görme fırsatını elde etti (Arıkan 2013: 551). 16 Zilhicce 1133/ 8 Ekim 1721 yılında İstanbul’a döndü (Mehmed Süreyyâ 1308-15: 4/226). Oğlu Sa’id Paşa ile Fransa’dan döndüğünde, İbrahim Müteferrika ile birlikte matbaanın kurulmasını sağladı (Bursalı Mehmed Tahir 1333-42: 3/164). İstanbul’da defter emîni olarak göreve başladı. Cemaziyelevvel 1135/ Şubat-Mart 1723’te ruznâme-i evvel; Şevval 1137/ Haziran-Temmuz 1725’te başmuhasebeci olup Zilkade 1138/ Temmuz 1726’da Çerkez Mehmed Efendi’nin malına el koymak için Mısır’a gönderildi. Rebiülevvel 1143/ Eylül-Ekim 1730’da tekrar ruznâme-i evvel olup Şevval 1143/ Nisan-Mayıs 1731’de azledilmiş olarak Lefkoşa’ya sürüldü ve orada vefat etti. (Mehmed Süreyyâ 1308-15: 4/226). Lefkoşa’da Sinan Paşa Camii’nin haziresinde bulunan mezar taşı kitâbesinde şöyle yazmaktadır: “Bin yüz kırk dört muharreminin on dördüncü günü vefat eden, Yirmisekiz Çelebi demekle mâruf, sâbıkan rûznâmçe-i evvel Mehmed Efendi merhumun kabridir el-Fâtiha sene 1144” (19 Temmuz 1731)(Arıkan 2013: 552). Âdâb-ı Zurafâ, Sicill-i Osmânî, Osmanlı Müellifleri ve Tuhfe-i Nâilî’de vefat yılı 1145/1732-33 olarak gösterilmektedir.

Şâir ve münşîdir. Devrin şairleri arasında her ilme vâkıf olmasıyla meşhur olmuştur. Şiirleri güzel ve âşıkânedir (Çapan 2005: 489).

Eserleri şunlardır:

1.Fransa Sefâretnâmesi:  Sefâretnâme, Millet Ktp. Reşid Efendi nr. 630/1, Ali Emiri Efendi koleksiyonu nr. 836 ve 34 AE Tarih 836; Süleymaniye Ktp. Zühdi Bey nr. 340; Topkapı Sarayı Müzesi Türkçe Yazmaları nr. H. 1440; Köprülü Ktp. Hafız Ahmed Paşa nr. 202/3; KKTC II. Mahmud Ktp. nr. 1033’te kayıtlıdır. Râşid Mehmed Efendi’nin Târîh’i içinde de yer alır. Eserin Arap ve Latin harfleriyle çeşitli baskıları da yapılmıştır ( İstanbul 1283, Paris 1841, İstanbul 1306, Rado 1970, Uçman 1975, Tuncer 1987:131-151, Akyavaş 1993). Sefâretnâme’nin Fransızca çevirileri de vardır (Paris 1721, Paris 1757, Paris 1981). Mehmed Efendi saraylara, bahçelere, havuzlara, çeşmelere karşı büyük bir hayranlık duymuş ve bütün gördüklerini kendine özgü zarif üslûbuyla anlatmış, onların resimlerini ve planlarını da yanına almayı ihmal etmemiştir. 

2. Semeretü’ş-Şecere: Târîh-i Mekke ve Şârih-i Hikmetü’l-Eşrâk ve’t-Telvîhât müelifi Şeyh Şemsü’l-mille ve’d-din Mehmed İbn-i Mahmûd’un Şecere-i İlâhiyye adlı eserinden dört risaleyi Türkçe’ye tercüme etmiş (Çapan 2005: 489), tercümesine Semeretü’ş-Şecere adını vermiştir (Arıkan 2013:552).

Abdulkadiroğlu, Abdulkerim (hzl.) (1999). İsmail Beliğ Nuhbetü’l-Âsâr Li-Zeyl-i Zübdeti’l-Eş’âr. Ankara: AKM Yay. 308.

Akyavaş, Beynun (1993). Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Fransa Sefaretnamesi. Ankara.

Arıkan, Zeki (2013). “Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi”. İslam Ansiklopedisi. C. 43.  İstanbul: TDV Yay. 551-52.

Bursalı Mehmed Tahir (1333-42). Osmanlı Müellifleri. C. 3. İstanbul: Matbaa-i Âmire.164.

Çapan, Pervin (hzl.) (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî. Ankara: AKM Yay.. 488-90.

Erdem, Sâdık (hzl.) (1994). Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâsı. Ankara: AKM Yay. 235-36.

İnce, Adnan (hzl.) (2005). Tezkiretü’ş-Şu’arâ Sâlim Efendi. Ankara: AKM Yay. 532-33.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.) (2001). Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî-Divân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri. C.II. Ankara: Bizim Büro Yay.. 739-40.

Mehmed Efendi (1283). Sefâretnâme-i Fransa. İstanbul.

Mehmed Efendi’nin Sefâretnâmesi (1841). Paris.

Mehmed Süreyyâ (1308-15). Sicill-i Osmânî. C. 4. İstanbul: Matbaa-i Âmire. 226.

Müstakim-zade Süleyman Sadeddin (2000). Mecelletü’n-Nisâb fi’n-Nisbi ve’l-Künâ ve’l-Elkâb. (Tıpkı Basım) Ankara: KB. Kütüphaneler Genel Müdürlüğü.335.

Rado, Şevket (1970). Yirmisekiz Mehmet Çelebi’nin Fransa Seyahatnamesi. İstanbul. 

Polatçı, Türkan. “Osmanlı Batılılaşmasında Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Paris Sefaretnamesi’nin Önemi”. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2(2): 249-263.

Râşid Mehmed Efendi (1282). Târîh-i Râşid. İstanbul. 

Tuncer, Huner (1987). “Yirmi Sekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Fransa Sefaretnamesi [1132-1134/1720- 1721]” Belleten. 131-151.

Uçman, Abdullah (1975). Yirmi Sekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Fransa Sefaretnamesi. İstanbul. 

Nazm

Sipihre şu’le-i âh-ı derûn resân olsun

Felekde gün gibi aşkım sana ayân olsun

Cebînin üzre şehâ derhem etme zülfünü tâ

O cebhe tâbda mihr-i âsumân olsun

Ko girye eyleyelim rû-be-rû o gonca güle

Ben etdikçe figanlar o şâdımân olsun

Visâle o va’deler ey âfet-i cihân olsun

Kanı o va’deler ey âfet-i cihân olsun

Rakîb şâyed ere intikâl ey Fâyizî

O şûhı da’vet edersen hele nihân olsun

***

 Va’d-i ferdâ-yı visâle dâg-dârın bir midir

Subha dek encüm-şumâr-ı intizârın bir midir

Aglamazdım bir ben olsaydım eger hâh-ı şükrün

Âşık-ı nâlende-i giryân u zârın bir midir

Cümle diller nagme-senc-i gonca-i la’l-i lebin

Bu hıyâbân-ı muhabbetde hezârın bir midir

Kâkülün zülfün hattın dâm-ı dil-i ‘uşşâkdır

Kim rehâ bulur kemend-i cân-şikârın bir midir

(Çapan, Pervin (hzl.) (2005). Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî. Ankara: AKM Yay.. 489-90.)

Sefâretnâme'den

 Karantine Uygulaması

 “... bunların vilayetlerinde büyük bir hastalık zuhur ettikde, başka vilayetlerden gelen nice günler karışmayup, temas etmeksizin konuşup sohbet iderler. Purovane eyaletinde dahi hastalık zuhur itmiş Toulon şehri de ol vilayetlerden olmagla kendilerine ziyâde korkuları oldugundan gelen kimselere otuz-kırk gün ve bazılarına daha ziyâde geçmedikçe yanaşmazlar.... “Nazarto” ya da “kırantane” tabir iderler. Montepellier şehri içinde bu milletin hastalıktan korkuları çok olmagla ol mahal boş yer olup gelen gideni olmadıgı için kırantane etmege münasip görmüşler... Bu nedenle kırk gün tamam oluncaya kadar ol sıkıntılı yerde kalındı…”

(Polatçı, Türkan. “Osmanlı Batılılaşmasında Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin Paris Sefaretnamesi’nin Önemi”. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2(2): 255).