Madde Detay

12. yüzyıl şairi Mehseti Gencevi’den sonra klasik Azerbaycan edebiyatının en meşhur kadın şairlerindendir. Heyrân Hanım,18. yüzyılın sonlarına doğru Nahcivan’da doğmuştur. Soyu baba taraftan Nahcivan’ın meşhur Kengerli sülalesine, anne taraftan ise Güney Azerbaycan’daki Dünbülî sülalesine dayanmaktadır. 19. yüzyılda İran ve Rusya arasında cereyan eden savaşlarda birçok Azerbaycan Türk'ü gibi onun ailesi de Tebriz’e göçmek zorunda kalmıştır. Hayatının önemli bir kısmını Tebriz’de geçiren Heyrân Hanım, Urmiye, Merağa ve Hoy’da da yaşamıştır. Tebriz’deyken Şah Abbas Mirza’ya ve ailesine yakın olmuştur. Şiirlerinden şairin iki defa evlendiği fakat eşlerini erken yaşta kaybettiği anlaşılmaktadır. Küçük yaştan itibaren Arap ve Fars dillerini öğrenmiş, iyi bir edebiyat eğitimi almıştır.Tahminen 1850-1860’lı yıllarda vefat etmiştir. 20. yüzyılın ilk yarısında şairin yakın akrabaları ile görüşüp bilgi toplayan Danişmendan-i Azerbaycan müellifi Mehemmedeli Terbiyet, onun 80 yaşlarındayken vefat ettiğini belirtmektedir.

Heyrân Hanım’ın bilinen tek eseri Dîvân'ıdır. Dîvân'da Türkçe ve Farsça yazılmış 4500 beyitlik gazel, kaside, kıta, rubai, müstezat, terci-i bend, mesnevi vb. türlerde şiirler yer almaktadır. Dîvân'ının şair hayattayken oluşturulduğu ve kâğıt çeşidinden tezhip ve hat unsurlarına, hatta müstensihe varıncaya kadar birçok hususun şairin kendi yönlendirmesiyle seçildiği şiirlerden anlaşılmaktadır. Şairin Dîvân'ının günümüzde bilinen üç yazması mevcuttur. Bunlar; Tahran Üniversitesinde, Gürcistan Bilimler Akademisinde ve Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Fuzûlî adına Elyazmaları Enstitüsü Kütüphanesinde bulunmaktadır. Heyrân Hanım’ın eserleri ile ilgili ancak 1945 yılından sonra çeşitli araştırma ve incelemeler yapılmıştır. Şairin şiirlerinin bir kısmı ilk defa Seçilmiş Eserler adı altında 1945 yılında İran Sovyet Medeni Alakalar Cemiyeti tarafından Arap alfabesiyle Tebriz’de, daha sonra ise Kiril alfabesiyle Bakü’de basılmıştır. Şairin şiirleri 1951, 1981, 1990 ve 2006 yıllarında da Seçilmiş Eserler adı altında veya çeşitli antolojiler içinde Bakü’de basılmıştır.

Türkçe ve Farsça şiirler yazan şairin eserlerinden onun klasik kültürün bütün unsurlarını ayrıntıları ile bildiği; Firdevsî, Ömer Hayyam, Hâkânî, Nizâmî, Sa'dî ve Hâfız gibi şairleri okuduğu anlaşılmaktadır. O, Fuzûlî ve Kavsî Tebrizî’yi de şiirlerinde anarak onlara nazireler yazmıştır. 19. yüzyılın birçok klasik şairi gibi o da Fuzûlî edebî mektebinin devamcısı olmuştur. Heyrân Hanım, 19 yüzyıl klasik Azerbaycan şiirine has birçok çizgiyi taşımakla birlikte yaşadığı çağda yaygın olan mersiye edebiyatına, mersiye geleneğine pek uymamıştır. Klasik edebiyatta sıklıkla kullanılan mazmunlar Heyrân Hanım'ın şiirlerinde başarılı bir biçimde yer almıştır. Şairin lirik bir üslubu olup daha çok zarif bir eda ile âşıkane gazeller yazmıştır. Şiirlerinde beşerî aşkı anlatmıştır. Bunun yanı sıra 19. yüzyıl gibi sosyal-siyasi çalkantılarla dolu dönemin özellikleri de Heyrân Hanım’ın şiirlerine yansımıştır. Zamaneden şikâyet, sevgilinin cefası ve vefasızlığı, saray hayatı, sarayda yaşamanın zorlukları, kadın meselesi, kadınların iç dünyasına, duygu ve düşüncelerine saygı gösterilmeden köle gibi alınıp satılması gibi konulara yer vermiştir. Yaşadığı çağda cereyan eden savaşlar, savaşların insanlara ve insanlığa vurduğu zarar, veba vb. salgın hastalıklar ve bu hastalıkların sebep olduğu yıkımı anlatan şiirleri de vardır. Ali Kafkasyalı, şairin müzik kültürüne de vakıf olduğunu ve güzel ud çaldığını bildirmektedir (2002: 58).

Cavad Heyet (1993). Azerbaycan Edebiyyatına Bir Bakış. Bakı: Yazıçı Neşriyatı.

Ceferzade, Ezize (2005). Azerbaycan’ın Âşık ve Şair Kadınları. Bakı: Avrasiya Press.

Heyran Hanım (1945). Seçilmiş Eserleri. Tebriz.

Heyran Hanım (1981). Otuz yeddi Gazel ve Bir Terciibend. Bakı.

İbrahimov, Mirze (1947). Heyat ve Edebiyyat. Bakı: Azerneşr.

Kafkasyalı, Ali (2002). İran Türk Edebiyatı Antolojisi. C. III. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi.

Kasımzade, Feyzulla (1974). XIX. Asır Azerbaycan Edebiyatı Tarihi. Bakı: Maarif Neşriyatı.

Köprülü, Mehmet Fuat (1979). “Azerî”. İslâm Ansiklopedisi. C. II. MEB Yay. İstanbul. 141.

 M. Manafi, Z. Ekberov, R. Gasımova (hzl.) (1981). Cenubî Azerbaycan Edebiyatı Antologiyası. C. II. Bakı: Elm Neşriyatı.

İsmayıl Şems; Gafar Kendli (hzl.) (1987). Mehemmedeli Terbiyet. Danişmendân-i Azerbaycan. Bakı: Azerneşr.

Memmedağa Soltan; Memmedli, Gulam (hzl.) (2006) Heyran Hanım, Seçilmiş Eserleri. Bakı: Şerg-Gerb Neşriyatı.

Memmedli Gulam (hzl.) (1951). Heyran Hanım. Seçilmiş Eserleri. Bakı: Azerneşr.

 Mirehmedov E., Gasımova E. (hzl.) (1988). Azerbaycan Klasik Edebiyatı Kütüphanesi. 20 Ciltte. C. VIII. Bakı: Elm Nesriyyatı. 425.

Muhtaroğlu, Vilayet (hzl.) (1993). “Heyran Hanım”. Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. Azerbaycan Türk Edebiyatı. C. 4. İstanbul: KB Yay. 15-19.

Nağıyeva, Cennet (1968). Heyran Hanım. Heyat ve Yaradıcılığı. Bakı: Yazıçı Neşriyatı.

Gazel

Zülfünü çün ârize ol mah perîşân eyledi

Ravza-i firdevsi guya sünbülistân eyledi

Nâz ilen etdi nigeh bir nev ile ol meh-likâ

Öldürüp âşıklarını gör nice kan eyledi

Çün bakıp ehvâlıma etdi tebessüm nâz ilen

Gönçe-yi bâğ-i behişti gör ne handân eyledi

Çün tabibim ol iki yakutu etdi dür-feşân

Rûh verdi kalbime derdime dermân eyledi

Yâr çün ağyâr ile etdi tekellüm lutf ile

Gönlümün derd ü gamı mevc etdi tufân eyledi

Gördü çün ağyâr ilen dîdârını ser-germ-i nâz

Dîde-yi hûn-bârımı gör kim ne tuğyân eyledi

Kaş u göz hem lâl-i meygûn hâl-i Hindû zülf-kec

Serv kaddin gösterip Heyrân’ı heyrân eyledi.

Gazel

Servdir kâmetin ey mâh üzün bir güldür

Devresinde üzünün zülf veya sümbüldür

Kâmetin vasfı cemalin sözü dillerde gezer

Hüsnüne nağme koşan gülşen ara bülbüldür

Dâne tek etdi könül mülkünü ol hâlin esîr

Zülfünü boynuma zincir eylesen kâbildür

Çekmişem dehrde her nev belâler ammâ

Ayrılık derdi menimçün hamıdan müşkildür

Vaslın ey yâr sanardım özüme âb-ı hayat

Kim dedi zehr-i firakınla meni zâr öldür

Soruşursan nesebini bu yazık Heyrân’ın

Aslına varsa eger tâifesi Dünbül’dür

(Memmedağa Soltan, Gulam Memmedli (hzl.) (2006). Heyran Hanım, Seçilmiş Eserleri. Bakı: Şerg-Gerb. 46, 69.)