Selim İleri

(d. 30 Nisan 1949 / ö. -)
Romancı, Öykücü, Eleştirmen, Denemeci, İncelemeci
(Yeni Edebiyat / 20. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)
ISBN: 978-9944-237-86-4

Ali Selim İleri, İstanbul’un Kadıköy semtinde dünyaya geldi. Babası Kıbrıslı, Hasan Hilmi İleri, Lefkoşa’dan İstanbul’a gelerek öğrenim gördükten sonra devlet bursuyla gittiği İsviçre’den yüksek makine mühendisi olarak döndü. Ev hanımı olan annesi Süheyla İleri, Adapazarlı’dır. Selim İleri’nin, kendisinden dokuz yaş büyük ablası Meral İleri, Alman Filolojisi eğitimi aldı ve Almanca okutmanlığı yaptı.

1955’te okul hayatına başlayan Selim İleri, birinci sınıfı Cihangir İlkokul’unda, sonraki dönemi de Firuzağa İlkokul’unda tamamladı. 1960 yılında Galatasaray Lisesine yatılı olarak verildi. Fransızca kompozisyon dersinden bütünlemeye kalınca yıl kaybetmemek için Galatasaray Lisesi’nden ayrıldı. Önce kısa bir süre Bakırköy Lisesi’ne devam ettikten sonra Atatürk Erkek Lisesi’ne geçti. Bu okul, edebiyat yaşamına yön veren iki öğretmenle tanışmasına vesile oldu. Edebiyat öğretmeni Rauf Mutluay, ona edebiyatı sevdiren insanlardan biri olarak yaşamındaki yerini alırken onu öykü yazmaya yönlendiren Fransızca öğretmeni Vedat Günyol’du.

Selim İleri 1967 yılının Temmuz ayında Yeni Ufuklar dergisinde yayımlanan “Savaş Çiçekleri” öyküsel düzyazısıyla edebiyat dünyasına adım attı. Vedat Günyol’un yardımı ve kendi çabasıyla ilk öykü kitabı Cumartesi Yalnızlığı/Güz Notları 1968 yılında çıktığında, henüz 19 yaşındaydı. 1968 yılı, onun İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne başladığı yıldır aynı zamanda; ancak, o yıllarda edebiyat çevrelerine girmeye başlayan Selim İleri, 1972’de okulu bıraktı.

1971’de, Halit Refiğ’in önerisiyle senaryo yazmaya başladı. İlk senaryosu Cennetin Kapısı’nın ardından Günahsızlar, Yaralı Kurt, Bir Demet Menekşe, Seni Kalbime Göndüm ve Göl gibi yirmiye yakın senaryo yazdı. Yayımlanan tek senaryosu Kırık Bir Aşk Hikâyesi ile 1982’de Sinema Yazarlar Birliği tarafından yılın en iyi senaryosu ödülüne layık görüldü.

İlk romanı Destan Gönüller (1973)’dir. Selim İleri’nin edebî yaşamında dönüm noktalarından biri olan Her Gece Bodrum romanı 1976’da yayımlandı.

Selim İleri, 1978’te, Ali Bozok, Mehmet Tim’le birlikte Günebakan Yayınevi’ni kurdu. Yayınevi üç dört yıl sonra maddi olanaksızlıklar yüzünden kapandı.

1987’de Argos dergisinde yöneticilik yapmaya başladı ve dergi kapanıncaya kadar buradaki görevine devam etti.

Selim İleri, 1990’lara gelindiğinde tiyatro oyunları yazmaya başladı. Cahide, Ölüm ve Elmas ilk oyunudur. Daha sonra Allahaısmarladık Cumhuriyet’i yazdı. Sahnelenen bu oyun 1997’de hem Afife Jale hem de Avni Dilligil ödüllerini aldı ve Selim İleri de en iyi tiyatro yazarı seçildi. Son oyunu Mihri Müşfik: Ölü Bir Kelebek’in sahnelendiği 1998 yılında, Devlet Sanatçısı unvanına layık görüldü.

2012’ de, Cumhurbaşkanlığı Kültür ve Sanat Büyük Ödülüne layık görüldü.

Selim İleri, 1970’lerden bugüne yaşamı boyunca yazıdan başka bir uğraş edinmeyen, roman, öykü, şiir, deneme, tiyatro, anı, inceleme gibi edebiyatın farklı türlerinde nitelikli eser ortaya koyan çağdaş Türk edebiyatının üretken kalemlerinden biridir. Edebiyat dünyasına kazandırdığı eserler dışında, yirminin üzerinde senaryo yazdı, Yeni Ufuklar, Yeni Dergi, Papirüs, Varlık, Türk Dili, Politika, Dünya, Milliyet, Milliyet Sanat, Gösteri, Cumhuriyet birçok gazete ve dergide inceleme, eleştiri yazılarıyla yer aldı, gazetelerde köşe yazarlığı yaptı, yazı dizileri hazırladı. Radyo ve televizyonlarda kültür-sanat programları sundu.

Yazarın aldığı ödüller şunlardır:

Dostlukların Son Günü ile 1976 Sait Faik Hikaye Armağanı

Her Gece Bodrum ile 1977 Türk Dil Kurumu Roman Ödülü

Yaşarken ve Ölürken ile 1981 Milliyet Sanat Dergisi Yılın Romanı Ödülü

Kırık Bir Aşk Hikayesi ile 1982 Sinema Yazarlar Derneği En İyi Senaryo Ödülü

Mavi Kanatlarınla Yalnız Benim Olsaydın ile 1991 Türkiye Yazarlar Birliği Roman Ödülü

Allahaısmarladık Cumhuriyet ile 1997 Avni Dilligil Ödülü ve 1997 Afife Jale Ödülü

Bu Yaz Ayrılığın İlk Yazı Olacak ile 2001 Orhan Kemal Roman Ödülü

Uzak, Hep Uzak ile 2003 Sedat Simavi Edebiyat Ödülü

İstanbul'un Sandık Odası ile 2005 Türkiye Yazarlar Birliği Hatıra Ödülü

2012 yılı Cumhurbaşkanlığı Kültür ve Sanat Büyük Ödülü

Selim İleri yazın evrenini kendi yaşam öyküsünden, kişisel deneyimlerinden, gözlemlerinden ve okuma birikiminden yola çıkarak oluşturdu. Onun yazar tavrını biçimlendiren, onu var eden ön koşulların başında ailesi, İstanbul ve okumaları vardı. Yaşamında kitabın değer kazanması, annesinin ona okuduğu masallarla başladı. Dokuz yaşında, okumaya başladığı Kemalettin Tuğcu romanlarıyla birlikte, Kerime Nadir, Ethem İzzet Benice, Muazzez Tahsin Berkant gibi popüler romancıların eserlerindeki duyarlıklardan etkilendi ve onlardan öğrendiği duyarlıkları kendi romanlarına taşıdı.

Selim İleri, lise döneminde, Yakup Kadri’nin, Reşat Nuri’nin, özellikle Halide Edip’in romanlarını okurken edebiyatın dışında her şeye yabancılaştı. Aynı süreçte, Camus, Kafka, Sartre romanlarıyla birlikte Abdülhak Şinasi Hisar, Ahmet Hamdi Tanpınar, Attilâ İlhan, Jane Austen, Nezihe Meriç, Oktay Akbal, Virginia Woolf gibi edebiyatçıların eserlerini okuyan yazar, edebiyatı yaşamın kendisi olarak görmeye başladı. Necati Cumalı, Oktay Akbal, Sait Faik, Sabahattin Ali öyküdeki ilk ustaları oldu (İleri 1984: 62).

Selim İleri’nin eserlerindeki temel hareket noktası, bireydir. Eserlerinde bireyselliğin öne çıktığı bir yazar tavrına sahip olmakla birlikte, toplumcu bakış açısının çok uzağında olmayıp aksine toplumsal konumu içinde bir gösterge olarak bireyin ya da bireylerden oluşan küçük toplulukların sorunlarını anlattı; bireyler, toplumun “yok edici” etkisi altında iletişimsizliğe dayalı yalnızlıkları yaşarken varoluşlarını tamamlama çabasındadır (Oktay 2004, 48).

Selim İleri, bireyin iç dünyasından yola çıkıp içinde bulunduğu dönemi, yaşamın değişkenlerini de içine alarak gelişen yalnızlık, yabancılaşma, cinsellik, aşk, aydın eleştirisi, sosyal eşitsizlik gibi belli başlı izlekleri kendine özgü bir duyarlıkla işledi. Yazar, tarihsel zamanın kimi olgularına değinmekle birlikte, kentsoylu aydınların bireysel tarihini ele aldı. Başka bir ifadeyle, aydın/sanatçı çevresinin kişisel sorunlarını dillendirmekle birlikte, toplumsal tarihe yöneldi.

Selim İleri, edebiyatın hemen her türünde eser vermiş olmakla birlikte, Türk edebiyatında romancı kimliği ile öne çıktı. 1970’li yılların başında Türk romancılığında yer edinmeye başlayan Selim İleri, 1973’te yazdığı ilk romanı Destan Gönüller’den 2018 yılında yayımlanan son romanı Elimde Viyoletler Beklenen Sevgili’ye kadar bütün romanlarında, gerek biçim gerekse içerik bakımından geleneksel romanın dışında bir anlayışı yansıttı.

Selim İleri’nin romanlarında, biçimsel yapı ve estetik tavır olayların önüne geçti. Aynı anda pek çok zaman dilimini yaşayabildiği, tasarlayabildiği ya da düşleyebildiği kısa zaman dilimlerinde roman kişileri bilinç dünyalarında, iç dünyalarında birçok zamanı bir arada yaşadı (Tosun 2008, 39).

Selim İleri eserlerlerinde, “birkaç kişinin öyküsü”nü (Eco 1995, 97) anlattı. Roman kişileri, duyumsama ve bilinçaltının öne çıkartılmasıyla modernist figüre yakın durur. Yazar, roman kişilerini iç konuşma, bilinç akımı, geriye dönüş, çağrışım gibi modern roman tekniklerini kullanarak sundu. Modern kent insanları arasından seçilen bu kişiler, toplumsal yapılara, toplum değerlerine yabancılaşmış ve kendi iç dünyalarına yönelmişlerdi. Romanlarda eylemden daha çok, kişilerin iç dünyaları, psikolojik sorunları ön plandadır. Selim İleri’nin romanlarının en dikkat çekici kişileri kentsoylu sanatçılar/aydınlar, kadınlar ve gerçek figürlerden hareketle kurgulanmış kişilerdir (İleri 1979, 26).

Selim İleri, roman yazmaya başladığı 1973’ten bugüne hep göz önünde bir yazar oldu. Eserleri üzerine çok şey söylendi, çok şey yazıldı. 1970 ve 1980’lerdeki eserlerinde yalnızlığı anlattıkça bireyci bir yazar olmakla, "küçük oba"yı temsil eden belli roman kişilerinde odaklanmakla ve toplum sorunlarını ihmal etmekle eleştirildi. Daha sonraki süreçte, bireycilikten sonra cinselliğin yazarı eleştirilerinin hedefi oldu. 1990’dan sonra yazdıklarında ise geçmişi, unutulan değerleri yeniden ele alan tavrından dolayı “maziperest” bir yazar olarak nitelendirildirildi. Oysa Selim İleri, duyguyu ve sezgiyi önceleyen, anımsamayı seven bir yazadır (Uğurcan, 2007, 150). Yazar, yaşamı tüm gerçekliğiyle sanat katına çıkarma eğilimindeydi ve bu bakış açısıyla ele aldığı bireyi bütün yönleriyle anlatma çabasında oldu. Selim İleri’nin romanlarının odağında, bunalan küçük kentsoylunun kendisi ve dış gerçeklikle çatışmaları yer aldı. Romanların kurgu dünyası bu figürlerin kendini bulma ve kurma edimleriyle şekillendi. Selim İleri, yazarlık yaşamında bireye ait olanı anlatmayı benimsemesine karşın, toplumsal sorunların tamamen uzağında olmadı. İçsel yaşantılar ya da bireyin bilinci onu etkilemekle birlikte, dış gerçeklikte insanların yaşadıkları sorunlara karşı her zaman duyarlı oldu ve bu duyarlıkla, bireyin acılarını, çatışmalarını, iletişimsizliklerini ya da yaşamdan vazgeçişlerini eserlerine yansıttı.

Son söz olarak Selim İleri, çok genç bir yaşta girdiği edebiyat dünyasında, geniş okur kitlelerine ulaşmayı başaran Türk edebiyatının üretken kalemlerinden biridir. Selim İleri eserlerinde, sürekli bir arayışın ve değişimin peşinde olması, ele aldığı konulardaki özgünlüğü ve biçim özellikleriyle Türk edebiyatının önemli yazarları arasında yerini aldı.

Kaynakça

Eco, Umberto (1996). Anlatı Ormanlarında Altı Gezinti. (çev. Kemal Atakay). 3. Basım. İstanbul: Can Yayınevi.

Gümüş, Şirin (1991), “Phantasie, traum und fiktion in peter handkes roman ‘Die stunde der wahren empfindung’ und Selim İleri’s ‘Ölünceye Kadar Seninim’”. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi. .

İleri, Selim (1979). “Niçin Küçük Kentsoyluyu Yazıyorum”. Türk Dili. 334: 26- 30.

İleri, Selim (1984). Hatırlıyorum. İstanbul: Altın Kitaplar.

Oktay, Ahmet (2004). Şeytan, Melek, Soytarı (Selim İleri’nin Romancılığı ve Romanları). 2. Basım. İstanbul: Doğan Kitap.

Tosun, Necip (2008). “Modernizmin Eleştirel Dili Bilinç Akımı”. Hece Öykü. 26: 39.

Uğurcan, Sema (2007). “Selim İleri ve Hatırlamanın Sanatı”. Selim İleri Kitabı, Şimdi Seni Konuşuyorduk (derl. Handan İnci). İstanbul: Doğan Kitap. 148-162.

Yıldız, Alpay Doğan (1999). “Selim İleri’nin Romanları Üzerine ‘Okur Merkezli’ Bir Yaklaşım”. Yüksek Lisans Tezi. Samsun: On Dokuz Mayıs Üniversitesi.

Madde Yazım Bilgileri

Yazar: DR. ÖĞR. ÜYESİ NESRİN MENGİ
Yayın Tarihi: 11.03.2019
Güncelleme Tarihi: 04.12.2021

Eser AdıYayın eviBasım yılıEser türü
Cumartesi YalnızlığıAdam Yayınları / İstanbul1968Hikâye
Pastırma YazıBilgi Yayınevi / İstanbul1971Hikâye
Destan GönüllerHürriyet Yayınları / İstanbul1973Roman
Dostlukların Son GünüBilgi Yayınevi / İstanbul1975Hikâye
Her Gece BodrumBilgi Yayınevi / İstanbul1976Roman
Ölüm İlişkileriBilgi Yayınevi / İstanbul1979Roman
Çağdaşlık SorunuOğlak Yayınları / İstanbul1978Eleştiri
Cehennem KraliçesiBilgi Yayınevi / İstanbul1980Roman
Bir Denizin EteklerindeAltın Kitaplar / İstanbul1980Hikâye
Bir Akşam AlacasıAltın Kitaplar / İstanbul1980Roman
Yaşarken ve ÖlürkenAltın Kitaplar / İstanbul1981Roman
Aşk-ı Memnu ya da Uzun Bir Kışın Siyah GünleriYazko / İstanbul1981İnceleme
Eski Defterde Solmuş ÇiçeklerAdam Yayınları / İstanbul1982Hikâye
Düşünce ve DuyarlıkAdam Yayınları / İstanbul1982Deneme
Son Yaz AkşamıAltın Kitaplar / İstanbul1983Hikâye
Ölünceye Kadar SeninimAltın Kitaplar / İstanbul1983Roman
Kamelyasız KadınlarYazko Yayınları / İstanbul1983Eleştiri
Annem İçinAda Yayınları / İstanbul1983Hatıra
Kırık Bir Aşk HikayesiAda Yayınları / İstanbul1983Diğer
HatırlıyorumAltın Kitaplar / İstanbul1984Hatıra
Yalancı ŞafakAltın Kitaplar / İstanbul1984Roman
Saz Caz Düğün VaryeteAltın Kitaplar / İstanbul1984Roman
Seni Çok ÖzledimÖzgür Yayıncılık / İstanbul1986Deneme
Ay IşığıÖzgür Yayınları / İstanbul1986Şiir
Küçük PrensBilgi Yayınevi / İstanbul1986Çeviri
Hayal ve IstırapAltın Kitaplar / İstanbul1986Roman
O Yakamoz SönerAda Yayınları / İstanbul1987Deneme
KafesÖzgür Yayınları / İstanbul1987Roman
İstanbul Yalnızlığıİstanbul Kütüphanesi / İstanbul1989Deneme
Mavi Kanatlarınla Yalnız Benim OlsaydınCan Yayınları / İstanbul1991Roman
Hüzün KahvesiRemzi Kitabevi / İstanbul1991Hikâye
Abdülhak Şinasi Hisar(Seçmeler)Yapı Kredi Yayınları / İstanbul1992Derleme
KötülükRemzi Kitabevi / İstanbul1992Hikâye
Halide Edip Adıvar(Seçmeler)Yapı Kredi Yayınları / İstanbul1993Derleme
Kırık Deniz KabuklarıCan Yayınları / İstanbul1994Roman
Gramofon Hala ÇalıyorYapı Kredi Yayınları / İstanbul1995Roman
Cahide: Ölüm ve Elmas, Allahaısmarladık Cumhuriyet'le birlikteYapı Kredi Yayınları / İstanbul1995Tiyatro
Gençlere Türk Romanından Altın Sayfalar 1-2Yapı Kredi Yayınları / İstanbul1995Derleme
Perisi Kaçmış Yazılarİyişeyler Yayıncılık / İstanbul1996Deneme
Peride Celal'e ArmağanOğlak Yayınları / İstanbul1996Diğer
Cemil Şevket Bey/Aynalı Dolaba İki RevolverOğlak Yayınları / İstanbul1997Roman
Sepya Mürekkebiyle YazıldıOğlak Yayınları / İstanbul1997Deneme
Otuz Yılın Bütün HikayeleriOğlak Yayınları / Türkçe1997Hikâye
99 Hikayeciden 99 HikayeOğlak Yayınları / İstanbul1997Derleme
Kurtuluş Savaşı ve EdebiyatımızOğlak Yayınları / İstanbul1998Derleme
Yıldızlar Altında İstanbulOğlak Yayınları / İstanbul1998Deneme
Mihri Müşfik: Ölü Bir KelebekOğlak Yayınları / İstanbul1998Tiyatro
Ada, Her Yalnızlık GibiOğlak Yayınları / İstanbul1999Roman
Ay Hala GüzelKaf Yayınları / İstanbul1999Deneme
Biten İki YüzyılKaf Yayınları / İstanbul1999Eleştiri
Kırık İnceliklerin Şairi Behçet NecatigilKaf Yayınları / İstanbul1999Deneme
Solmaz Hanım; Kimsesiz Okurlar İçinOğlak Yayınları / İstanbul2000Roman
Evimizin Tek IstakozuOğlak Yayınları / İstanbul2000Hatıra
Türk Romanından Altın SayfalarDoğan Yayıncılık / İstanbul2001İnceleme
İstanbul Seni UnutmadımOğlak Yayınları / İstanbul2001Deneme
Bu Yaz Ayrılığın İlk Yazı OlacakDoğan Yayıncılık / İstanbul2001Roman
Oburcuğun El KitabıDoğan Yayıncılık / İstanbul2002Hatıra
Anılar; Issız ve YağmurluDoğan Yayıncılık / İstanbul2002Hatıra
Uzak Hep UzakDoğan Yayıncılık / İstanbul2003Deneme
Rüyamdaki SofralarDoğan Yayıncılık / İstanbul2003Hatıra
Yarın YapayalnızDoğan Yayıncılık / İstanbul2004Roman
İstanbul'un Sandık OdasıDoğan Kitap / İstanbul2004Deneme
Atilla İlhan'ı Dinledim/Nam-ı Diğer KaptanTürkiye İş Bankası Yayınları / İstanbul2005Sohbet
Kar Yağıyor HayatımaDoğan Yayıncılık / İstanbul2005Hatıra
İstanbul Hatıralar KolonyasıDoğan Yayıncılık / İstanbul2006Deneme
Fotoğrafı Sana GönderiyorumDoğan Yayımcılık / İstanbul2006Hikâye
İstanbul Lale ve SümbülDoğan Yayıncılık / İstanbul2007Deneme
Kapalı İktisatNotos Kitap / İstanbul2007Hikâye
Hepsi AlevDoğan Kitap / İstanbul2007Roman
Daha DünDoğan Kitap / İstanbul2008Roman
İstanbul'un Tramvayları Dan Dan!..Doğan Kitap / İstanbul2008Deneme
İstanbul, İlk Romanlarımda LeylakEverest Yayınları / İstanbul2009Deneme
Bir Yalan TangoEverest Yayınları / İstanbul2010Roman
Sevgili HalitEverest Yayınları / İstanbul2011Mektup
Yaşadığım İstanbulEverest Yayınları / İstanbul2012Deneme
Mel'unEverest Yayınları / İstanbul2013Roman
İlkgençlik Çağında Öyküler 1Everest Yayınları / İstanbul2013Derleme
İlkgençlik Çağında Öyküler 2Everest Yayınları / İstanbul2013Derleme
Edebiyatımızda Sevdiğim Romanlar KılavuzuEverest Yayınları / İstanbul2015İnceleme
İstanbul Mayısta Bir AkşamdıEverest Yayınları / İstanbul2015Deneme
İstanbul Bu Gece Yine SensizEverest Yayınları / İstanbul2016Deneme
O Aşk DinmediEverest Yayınları / İstanbul2017Sohbet
Sona ErmekEverest Yayınları / İstanbul2017Roman
Halit Ziya Uşaklıgil-Siyah Bir AdamEverest Yayınları / İstanbul2017Deneme
Beklenen Sevgili-Elimde ViyoletlerEverest Yayınları / İstanbul2018Roman
KumkumaEverest Yayınları / İstanbul2018Diğer
Yaşadınız Öldünüz Bir Anlamı Olmalı BununEverest Yayınları / İstanbul2020Roman
Düşüşten SonraEverest Yayınları / İstanbul2021Deneme

İlişkili Maddeler

Sn.Madde AdıD.Tarihi / Ö.TarihiBenzerlikİncele
1İSHÂK, Ebûishâk-zâde İshâk Efendid. 1678-79 - ö. 1734Doğum YeriGörüntüle
2REŞKÎ, HALİL REŞKÎ EFENDİd. ? - ö. 1718-19Doğum YeriGörüntüle
3Cemil Cahit Cemd. 1909 - ö. 1958Doğum YeriGörüntüle
4CEMİLE NARCIOĞLUd. 1949 - ö. ?Doğum YılıGörüntüle
5Mücahit Kocad. 1949 - ö. ?Doğum YılıGörüntüle
6GÜNEŞ, Ali Ramazanîd. 1949 - ö. ?Doğum YılıGörüntüle
7Ayşe İlkerd. 01 Kasım 1960 - ö. ?MeslekGörüntüle
8Ayfer Gürdal Ünald. 15 Ekim 1953 - ö. ?MeslekGörüntüle
9Mehmed Kemal Kurşunluoğlud. 11 Nisan 1921 - ö. 14 Eylül 1998MeslekGörüntüle
10Serdar Ünverd. 01 Ocak 1955 - ö. ?Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
11Tayyip Atmacad. 10 Haziran 1962 - ö. ?Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
12Celal Perkd. 16 Nisan 1967 - ö. ?Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
13Ziyad Ebüzziyad. 06 Eylül 1911 - ö. 26 Mayıs 1994Madde AdıGörüntüle
14SELÎM, Şeyh Selîm Baba, Selîm Dîvâned. ? - ö. 1756-57Madde AdıGörüntüle
15Selim Yeniçerid. 1972 - ö. ?Madde AdıGörüntüle