Madde Detay

Eskişehir’in Sivrihisar kasabasında doğdu. Babası, zengin bir esnafın çocuğu olan Halil İbrahim Bey; annesi Fatma Hanım'dır. Babasının Birinci Dünya Savaşı'nda askere alınması, hem Mehmet Kaplan’ın uzun yıllar babasız kalması hem de ailenin yoksullaşması gibi iki önemli gelişmeye sebep oldu. Sivrihisar, Millî Mücadele sırasında Yunan ordusu tarafından işgal edilmiş, Mehmet (Kaplan) 20 Eylül 1921’e kadar süren bu işgalin acılarını küçük bir çocukken derinden yaşamıştır. Askerden çok kötü bir hâlde dönen baba Halil İbrahim Bey kasabada küçük bir dükkân açtı. Mehmet (Kaplan) 1928 yılında Sivrihisar İlkokulu'nu bitirdi. Bu arada geçim sıkıntısı yüzünden aile Eskişehir’deki Tatar mahallesine taşındı. Ortaokulu ve liseyi Eskişehir’de okuyan Mehmet (Kaplan), kitap ile bu yıllarda tanıştı. Gündüzleri okula devam ederken geceleri de Eskişehir Garı'nda ekmek ve süt sattı. Soğuktan korunmak için sığındığı Eskişehir Halkevinin kütüphanesinde ise bütün bir geleceğini belirleyecek bir okuma tutkusuna kapıldı. Bu kütüphane, onun “beyaz düşünce mabedi” oldu.

1935 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'ne kaydoldu. İkinci sınıftayken bir bursla Almanya’ya gitti. 1939 yılında mezun olduğu bölümünde aynı yıl asistan adayı olarak akademik hayata başladı. Tanzimat’ın 100. yıldönümü dolayısıyla kurulan Yeni Türk Edebiyatı kürsüsünde asistan oldu ve 1940-1962 yılları arasında bu kürsünün başına getirilen Ahmet Hamdi Tanpınar’la çalıştı. 1942’de doktorasını bitirdi ve Behice Moyuncur (Kaplan) ile evlendi. 1944’te “doçent” oldu. 1944-1946 yıllarında askerlik görevini öğretmen olarak yerine getirdi. 1949’da bir yıl süreyle Fransa’da, Sorbonne Üniversitesi'nde bulundu. 1953’te profesör oldu. 1958’de, Erzurum’da kurulan Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nin dekanlığına atandı. Burada yönettiği doktora tezleriyle sonraki akademisyen kuşaklarının temelini attı. 1959’da bu görevinden ayrılarak iki yıl için Fransa’ya ve İngiltere’ye gitti. 1962 yılında Tanpınar’ın vefatından sonra, Yeni Türk Edebiyatı kürsüsünün başına getirildi.

10 Kasım 1966’da eşini kaybetti ve kendisini tamamen bilimsel çalışmalara ve derslere verdi. Şubat 1967’de altı aylık bir süreyle Avrupa’ya gitti. Ocak 1974’te Roma’da düzenlenen Mevlâna Seminerine katıldı. 1983’te Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu üyeliğine seçildi. 1 Ocak 1984’te emekli olduktan sonra da Marmara Üniversitesi'nde ders vermeyi sürdürdü. 23 Ocak 1986 tarihinde vefat etti.

Mehmet Kaplan’ın yazı etkinliği, ilkin şiirle başlamıştır. Akademik hayatının henüz başındayken 1939 yılında, Hareket dergisinde çıkan “Manzara” adlı manzume, onun ilk ürünüdür. Şiir yazıp yayımlamaya bir süre daha devam etmişse de bilimsel çalışmalarının yoğunluğu içinde şiire daha az mesai harcamaya başlayan Mehmet Kaplan’ın bu türe ilgisi uzun yıllar sürmüştür. Özellikle şiire dönük tahlil çalışmaları, bu ilgiyi göstermektedir.

Bir Yeni Türk Edebiyatı uzmanı olmakla birlikte Mehmet Kaplan, edebiyatımıza bir bütün olarak bakmıştır. 15. yüzyıl şairi Eşrefoğlu Rumî üzerine hazırladığı lisans teziyle akademik çalışmalara adım atan Kaplan’ın söz konusu tutumunun en bariz örneği Tip Tahlilleri adlı kitabıdır. Çalışma, Türklerin tarihinde çok önemli yer edinmiş olan alp, gazi, veli tiplerini tarihî seyir ve bir bütünlük anlayışı içinde ele almıştır. Gerek bu kitap, gerek diğer makale ve denemeleri kuvvetle ortaya koyar ki, Mehmet Kaplan salt bir edebiyat incelemecisi olarak kalmamış; mensubu bulunduğu Türklüğün ortak bilinçaltını ortaya koymaya yönelen bir kültür tarihçisi kimliği edinmiştir. Millet olmanın temelini kültür olgusunda bulan Mehmet Kaplan, denemelerinin çok büyük bir kısmında, Türk milliyetçiliğinin temel değerleri üzerinde ısrarla durmuştur.

Mehmet Kaplan’ın edebiyat incelemeleri alanına getirdiği en önemli katkı, klasik Türk edebiyatı incelemelerinin başlıca gereci olan şerh anlayışının ötesine geçerek tahlil/analiz yöntemini getirmesidir. Kaplan, Türk edebiyatına büyük katkı getiren bu çalışmalarının yanında metin yayımı alanında da çok önemli işler yapmıştır. 1950’den sonraki girişimleriyle metin yayımının devlet tarafından gerçekleştirilmesine öncülük eden Kaplan, Millî Eğitim Bakanlığının yetmişli yılların hemen başında ilk örnekleri verilen 1000 Temel Eser dizisinin de mimarı olmuştur denilebilir. Özellikle yeni kuşaklar için edebiyat, düşünce alanlarında temel metinlerin sadeleştirilmiş yayınlarının yapılmış olması, Kaplan’ın gençliğe millî bir ruh aşılama arzusunun somutlaşmış hâlidir. Kaplan, bu dizinin altmış altı kitapla sınırlı kalmasının, yetmişli yıllar gençliğinin içine düştüğü gayrimillî ideolojik kargaşayı doğuran etmenlerden olduğu görüşünü sık sık vurgulamıştır. Kaplan, devletin çeşitli kurumları tarafından oluşturulan hemen bütün komisyonlarda görev alarak kültür, dil ve edebiyat alanlarında üstün hizmetlerde bulunmuştur.

O, anılan dizide gerçekleştirdiği -Ahmet Haşim’in Bize Göre-Gurabahane-i Laklakan-Frankfurt Seyahatnamesi (1969), Namık Kemal’in İntibah (1972) ve Ziya Gökalp’ın Türkçülüğün Esasları (1972) gibi eserlerinin- metin yayımlarını izleyen yıllarda, o dönemde asistanları olan genç akademisyenlerle kurduğu ekiple seçki niteliğinde pek çok metin yayımı gerçekleştirmiştir [Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi (İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 4 (5) cilt; 1974-1982/1989), Atatürk Devri Fikir Hayatı (Kültür Bakanlığı Yayınları; 2 cilt; 1981); Devrin Yazarlarının Kalemiyle Millî Mücadele ve Mustafa Kemal (Kültür Bakanlığı Yayınları; 2 cilt; 1981), Atatürk Devri Türk Edebiyatı (Kültür Bakanlığı Yayınları; 2 cilt; 1982)]. Bunların dışında Cenab Şahabeddin’in Bütün Şiirleri (İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1984) de bu kapsamdaki bir külliyat çalışması olarak çok önemli bir metin yayımıdır.

Mehmet Kaplan’ın çok önemli bir başka hizmeti, yönettiği doktora tezleridir. O, Yeni Türk Edebiyatı (11), Halk Edebiyatı (5) ve Karşılaştırmalı Edebiyat (3) alanlarında yaptırdığı toplam 19 doktora teziyle, derslerinin dışında branşının en üretken hocası olmuştur.