Madde Detay

1223/1808-09’da İstanbul’da doğdu. Sultan kethüdalarından Hacı İbrahim Ağa’nın oğludur. İlim tahsiline çalıştı. 1241/1825-26’da nüfüs sayımı için vilayetlere tayin edilen memurların gönderdikleri defterleri inceleyerek gerekenin yapılması için kurulan Cerîde Nezâreti’ne Bâb-ı Defterî Mektupçusu Sa'îd Efendi ve başkâtipliğine de damadı Kemâl Efendi atandı. Elçilik tarafından İran’a gönderilen Sahhaflar Şeyhizâde Es'ad Efendi’nin adına tertip ettiği Müntehabât-ı Şeh-nâme ile yazdığı Farsça kasideleri, Es'ad Efendi takdir ederek onu elçilik başkâtipliği ile baştercümalığına tayin ettirdi, birlikte Tahran’a götürdü. Döndüğünde Mülkiye Nâzırı Pertev Paşa, onu Sadaret Mektubî Kalemi’ne memur etti. İstanbul’a gelen İran şehzade ve elçileriyle görüşmelerde bulundu. Tekrar Tahran ve Isfahan’a gitti, iki sene orada kaldı. Sa'îd Bey; Hediye-i Sâl ve Medâyin Harâbeleri isimli risaleye dair Hüseyin Dâniş’e tezkire yazdı.1256/1840-41’de Sadâret Mektûbî Kalemi Mümeyyizliğine ve Farsça Mütercimliğine tayin edildi. Devletlerle cereyan eden müzakere ve alınan karar üzerine düzenlenen fermanı Mehmed Ali Paşa’ya onaylatmak için Mısır’a gönderildi. Cizre kaymakamı Bedirhan Bey ile Van Sancağı’nda bir Nesturî kabilesi arkasındaki kavganın incelenmesi ve düşmanlığın ortadan kaldırılması için 1259/1843-44’te Cizre’ye gönderildi. Musul, Diyarbakır ve Bağdat taraflarını devrederek on altı ay sonra döndü. Meydana getirilen Mekâtib-i Umûmiyye Nezâreti’ne Muharrem 1263/Aralık-Ocak 1846-47’de Sahhaflar Şeyhizâde Es'ad Efendi’nin tayininde bakan yardımcısı oldu. Meclis-i Maârif-i Umûmiyye Reisi Emîn Paşa’nın Rumeli Ordusu Müşirliği’ne tayininde reislik Es'ad Efendi’ye geçti ve ve Mekâtib-i Umûmiyye Nezâreti’nin Mekâtib-i Umûmiyye Müdürlüğü olarak değişmesiyle 22 Muharrem 1264/30 Aralık 1847’de Kemâl Efendi’ye görev verildi. O sene, Rüştiye Mektebi öğrencileri, Sultan Abdülmecîd’in huzurunda imtihan edilerek takdir gördüklerinden, bu hususta gördüğü çalışma ve gayretlerinden dolayı terfi ederek ûlâ sınıf-ı sânîsi rütbesi verildi ve müdüriyet unvanı nezarete çevrildi. Kemâl Efendi, Avrupa mekteplerinin düzen ve eğitim sistemlerini incelemek üzere Avrupa’ya gönderildi. Fransa, İngiltere ve Almanya’daki mektepleri inceleyerek İstanbul mektepleri için yararlı olacak maddeler ilave etti. Avrupa’dan döndükten üç sene sonra Dârülmaârif öğrencilerinden oğlu Mehmed Ziyâeddîn’in vefatından dolayı üzülerek Mekâtib-i Umûmiyye Nezâreti’nden affedilmesini istedi. Ortaelçi unvanıyla 26 Ramazan 1270/22 Haziran 1854’te Berlin Elçiliği’ne tayin edildi. 15 Zilkade 1273/7 Temmuz 1857’de azledildi. Komiserlikle Karadağ’a gitti, bir buçuk sene sonra döndü. Şevval 1274/ Mayıs-Haziran 1858’den Meclis-i Âlî-i Tanzimat üyeliğine ve şehzadelerin ders nazırlığına; Rebiülahir 1276/Ekim-Kasım 1859’da Harem-i Hümayun Mesarifat Nezareti’ne; 22 Cemaziyelevvel 1278/25 Kasım 1861’de Maarif Nezareti’ne tayin edildi ve ayrıca 1 Şaban 1278/1 Şubat 1862’de Takvimhane ve Tabhane Nezareti’nde görevlendirildi. Çeşitli tarihlerde Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye üyeliğine, ikinci defa Maarif Nezareti’ne ve Evkaf Nezareti Vekaletine atandı. Şevval 1282/ Şubat-Mart 1866’da Belçika Kralı İkinci Leopold’ün cülusun için Brüksel’a gönderildi. Brüksel’den döndükten sonra Paris elçisi Safvet Paşa ile birlikte Fransa İmparatoruyla görüştü ve İstanbul’a döndü. Irak’taki türbeleri ziyaret etmek için Bağdat’a gelen İran şahı Nâsırüddîn’in 11 Cemaziyelevvel 1287/9 Ağustos 1870’te misafirliğine tayin ve paşalık rütbesine yükseltilerek Bağdat’a gönderildi. Şah tarafından birinci rütbe Şîr ü Hurşîd nişanı hediye edildi. Bağdat’tayken Evkaf Nazırı oldu. Bir defa bu nezarette, iki defa Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliyye, üç defa Şûrâ-yı Devlet üyeliğinde, altı defa Maarif Nezareti’nde bulundu. Enderun ağalarının gelirleri konusunda o zaman Evkaf Nazırı bulunan Kemâl Paşa ile Müsteşar Halîm ve Muhasebeci Kâmil Efendilerle yargılandı ve beraat etti. 7 Muharrem 1295/11 Ocak 1878’de Hey’et-i Âyan üyeliğine, Harem-i Hümayun Mesarifatında şehzadelerin eğitimine ve Sultan Abdülazîz hanedanı emirleri nezaretlerine atandı. Zilhicce 1300/Ekim-Kasım 1883’te murassa Osmanlı nişanı verildi. 15 Rebiülahir 1304/11 Ocak 1887’de vefat etti. Süleymaniye Camisi haziresine defnedildi.

İbnü'l-Emin Mahmud Kemâl, Kemâl Paşa'nın dostlarından olan babası Mehmed Emîn Paşa'nın onun fazilet ve zarafetini daimâ övdüğünü belirtir. Memlekette eğitimin yaygınlaşmasına ve Evkaf Nezareti’nde bulunduğu zamanlarda dinî yapı ve hayratların tamirine çalıştı. Arapça, Farsça ve Fransızcayı iyi bilmekle birlikte, Almancaya da aşinaydı. Müntehabât-ı Şeh-nâme ile Farsça konuşma ve kaidelerle ilgili risaleleri vardır. Türkçe ve Farsça şiirleri bir araya toplanmadı.

Kemal Paşa, güzel kitaplara sahip olmakla şöhret buldu. Paşa’nın vefatından sonra müzayede ile satılmak üzere düzenlenip basılan defterde, yazma ve basma 630 adet kitap ismi kayıtlıdır. Kütüphanede bundan başka birçok Fransızca eser, üç lisanla birçok risale, küreler, haritalar, resimler ve yazı levhaları bulunduğu yazılıdır. Paşa’nın kitaplarından bir kısmı da üvey oğlu Nâzım Bey tarafından 1319/1901-02’de satılmıştır.

Bursalı Mehmed Tâhir (1333-42). Os­manlı Müellifleri. C. III. İstanbul.

Fatîn Dâvud (1271). Tezkire-i Hâtimetü’l-Eş'âr. İstanbul.

Kurnaz, Cemal-Mustafa Tatcı (hzl.). (2001). Tuhfe-i Nâilî, Mehmet Nail Tuman. Ankara: Bizim Büro Yay. 863.

Mehmed Süreyyâ (1308-15/ 1890-97). Sicill-i Osmânî. İstanbul: Matbaa-i Âmire. 4/81.

M. Şemseddin Sami (1996). Kâmûsü'l-A'lâm. C. 5. İstanbul: Kaşgar Neşriyat. İstanbul.

Özgül, Kayahan (hzl.) (2000). İbnülemin Mahmud Kemâl İnal, Son Asır Türk Şairleri. C. II. Ankara: AKM Yay.

Gazel

Nûr-ı aynım tîz geçüp ömr-i şitâbânım gibi

Bir dem ârâm etmedin bu çeşm-i giryânım gibi

Korkarım kaldın gönül sevdâ-yı zülf-i yârda

Gördügüm yokdur seni hâb-ı perîşânım gibi

Rahne-yâb olmaz yine dilde binâ-yı aşk-ı yâr

Perde-i sînem de çâk olsa girîbânım gibi

Kaçma rûhum böyle ihsân eyle gel âgûşuma

Sîne dirler nâmına bir sadra geç cânım gibi

Cüst-cûy-ı yârda cûlar dahi şimdi Kemâl

Sû-be-sû olmuş revân eşk-i firâvânım gibi

(Fatîn Dâvud (1271). Tezkire-i Hâtimetü’l-Eş'âr. İstanbul. 355.)