Madde Detay

Asıl adı Abdülaziz Mecdi Tolun olan şair 1865 yılının haziran ayında Balıkesir'in Okçukara mahallesinde doğmuştur. Soyadı Kanunu'ndan sonra Tolun soyadını alır. Babası Bölükoğlu Hafız Hasan Efendi, annesi Hanife Hatun’dur. İlk bilgilerini babasından alır ve Kur’an’ı ezberleyerek hafız olur. Daha sonra Rüştiye’yi bitirir. Rüştiye eğitiminden sonra 1884'te bitirdiği okula ikinci öğretmen olarak atanır. Balıkesir Belediyesinde başkâtip olan dayısı şair ve müderris Yahya Nefi Efendi’den medrese tarzı İslâmî ilimler eğitimi alır, Arapça ve Farsça öğrenir. Dokuz yıl ikinci öğretmenlik yapan Abdülaziz Mecdi, Rüştiye İdadi’ye dönüştürülünce Darülmuallimin mezunu olmadığı gerekçesiyle açıkta kalır. Ancak Meclis-i Maarif reisi Büyük Haydar Efendi'ye yazdığı Arapça manzum bir dilekçenin dikkat çekmesiyle özel sınava alınır ve Balıkesir İdadisine Türkçe ve edebiyat öğretmeni olarak atanır. Önce Şam’a gönderilen ve orada altı ay kadar kalan Abdülaziz Mecdi, daha sonra 1893’te Girit’te Rum okullarıyla rekabet etmesi için kurulan Hanya Mekteb-i Kebir-i İslâmî’ye edebiyat öğretmeni olarak atanır. Girit'te yayımlanan Hakikat gazetesinde edebî makaleler yazan ve o yıllarda Girit valisi olan Mahmud Celaleddin Paşa’nın dostluğunu kazanan Tolun, 1897’deki Girit İsyanı sonrasında İstanbul'a gelerek Tantavizade Halit Bey adına ticaretle uğraşır (Ergin 1942: 1-18). İkinci Meşrutiyet’ten sonra yapılan ilk seçimlerde Karesi milletvekili seçilir (Azamat 1988).

Abdülaziz Mecdi, 1902’de birdenbire cezbe ve istiğrak hâli yaşamaya başlayınca işini bırakarak Balıkesir'e döner, Kadirî tarikatına intisap eder, sekiz ay kadar süren bu dönemde Kadiri tarikatına mensup Ali Aşur adında bir zattan inabe alır. Bir müddet sonra tekrar ticarete başlayan Mecdi, 1905’te hükûmet tarafından Konya Ticaret Borsası komiserliğine tayin edilir. Konya'da tanıştığı Sivaslı Ali Kemali Efendi ve Ayaşlı Şakir adlı iki kişi onun üzerinde derin tesir bırakır. Asıl şeyhi olan Fatih türbedarı Ahmed Amiş Efendi'ye intisabı da bu yıllarda gerçekleşir (Ergin 1942: 16).

Abdülaziz Mecdi, 1911’de İttihat ve Terakki Cemiyeti içinde muhafazakâr muhalif kanadı temsil etmek üzere kurulan Hizb-i Cedit grubunun başında Miralay Sadık Bey ile birlikte yer alır. Hizb-i Cedit, 23 Nisan’da parti politikasını eleştiren on maddelik bir program yayınlar. Bunun üzerine Abdülaziz Mecdi, 1912’de yapılan seçimlerde aday gösterilmez (Azamat 1988). 1913 yılında Mısır'a gider ve altı buçuk yıl orada kalır. Mütarekede Mısır’dan İstanbul'a dönen ve 1920’deki milletvekili seçimlerine katılan Tolun, tekrar milletvekili seçilir. 12 Nisan 1920'de kapatılan son Osmanlı Meclis-i Mebusan’ında ikinci başkan yardımcısı olarak görev yapar. Abdülaziz Mecdi, İstanbul’da 1920’de kurulan Türkiye Zürra Fırkasının kurucuları arasında da yer alır (Tunaya 1986: 594).

Siyasî hayatından sonra Ankara'ya giden Mecdi Efendi, Şûra-yı Evkaf üyeliğine getirilir. 1923-1924 yıllarında Şer'iyye ve Evkaf Vekâleti kaldırılıncaya kadar bu bakanlıkta müsteşarlık yapar. Bu sırada Diyanet İşleri Başkanlığına getirilmesi söz konusu olunca İstanbul'a döner ve bu tarihten sonra hiçbir resmî görevi kabul etmez. Beyazıt’taki evine çekilip dinî tasavvuf sohbetlerde bulunur. Son yıllarını Beyazıt’taki evinde telif ve tercüme eserler kaleme almakla ve tasavvufi sohbetlerle geçiren Abdülaziz Mecdi, 27 Ağustos 1941’de İstanbul'da vefat eder. Şairin kabri Edirnekapı Şehitliği’ndedir (Azamat 1988).

Abdülaziz Mecdi’nin basılan ilk yazısı, Karesi gazetesinin 12 Mayıs 1886 tarihli sayısındaki bir tarih manzumesidir (Ergin 1942: 59). Şiir yazmaya başlaması ilmiyle ve idaresiyle Balıkesir’de kendisini çok sevdirmiş olan ve daha sonra Maarif müfettişliği yapan şair Fahri’nin vefatı üzerine söylediği bu şiirle gerçekleşir. Ancak onun edebiyatla ilgili ilk yazıları Girit’te iken Hakikat gazetesinde yayımlanan başlıklı seri yazılarıdır. Girit’teki edebiyat öğretmenliği sırasında okuttuğu edebiyat derslerine dair notları Risâle-i Edebiyye adıyla büyük bir cilt içinde toplamışsa da Aksaray yangınında yandığını kendisi ifade eder. Tasavvufa girdikten sonra sofiyane şiirler söylemeye başlayan Abdülaziz Mecdi Efendi, ilk sofiyane manzumesini de intisap ettiği Kadiri tarikatının kurucusu Abdülkadir Geylanî için yazar (Ergin 1942: 16). Onun bazı şiirleri Mektep, Mahfel, Sebilürreşat gibi dergilerde yayımlanır.

Osmanlı Sosyalist Fırkası tarafından başlatılan ve sosyalizmi İslâm’la bağdaştırmak amaçlı girişimlerde “ulemadan bir zat” olan Karesi mebusu Abdülaziz Mecdi Efendi’nin “Düşün” başlıklı yazısı önemli bir yer tutar. Osmanlı Sosyalist Fırkası üyesi olmadığı hâlde partinin yayın organı İştirak’te yazı ve manzumeler yayımlayan Tolun, “sosyalizmi kullanmaya kalkışan bir Müslüman” olarak tanımlanır, tartışmalara konu olur (Tunçay 1978: 45-46).

Türkçe, Arapça ve Farsça şiirleri olan Abdülaziz Mecdi Efendi, özellikle tasavvufî şiirlerinde başarılı bir şair olarak kabul edilir. Abdülaziz Mecdi, 20. yüzyılda aruzla şiir yazan ve divan sahibi şairlerimizdendir. Çoğunluğu tasavvufla ilgili olan şiirleri ölümünden sonra Osman Ergin tarafından Abdülaziz Mecdi Divanı adlı eserde bir araya getirilir. 1884’ten ölüm tarihi olan 1941’e kadar yazdığı şiirler, Divan’da yazılış tarihine göre sıralanır (Ergin 1945). Âşıkane ve mutasavvıfane olan bu manzumeler, bu tarz şiirin başarılı örneklerinden sayılır. Türk, Arap, Acem eserlerinden birçoklarını okuyan ve bilhassa Abdülkerim Cîlî gibi büyük mutasavvıfların kitaplarını tetkikten zevk duyan şair, manzumelerinde bilhassa “vahdet-i vücut” prensiplerini terennüm eder.

Cumhuriyet’e kadar daha çok siyasî ve idarî kimliğiyle öne çıkan Abdülaziz Mecdi, hayatının büyük kısmını maarif ve tasavvuf sahasında geçirir. Bu hususta feyz aldığı Fatih Türbedarı Şeyh Hacı Ahmet Amiş Efendi’nin etkisi büyüktür (Ergin 1942: 134).

Abdülaziz Mecdi Tolun’un telif ve tercüme çok sayıda eseri bulunmaktadır. Bu eserlerinden önemli bir kısmı basılmaz. Bazı eserleri yeni harflerle yayımlanır, bazısı dergilerde tefrika olarak kalır. Eserlerinin önemli bir kısmı ise özellikle İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığında yazma olarak korunmaktadır.

Bilinen telif eserleri arasında Kavâid-i Fârisiyye, Risâle-i Edebiyye (Girit’te Hakikat Gazetesi’nde yayımladığı ders notları), İnsân-ı Kâmil (1908’de başlayıp tamamlayamadığı bu eserin ilk bölümü Misbah Mecmuasında yayımlanmıştır), Din-i Muhammedî (Sebilürreşat Mecmuasında yayımlanmış yazı serisidir), Bedâyi, Esrâr-nâme, Amerika’dan Sorulan Suallere Cevaplar ve Sohbetname (Süheyl Ünver tarafından toplanır veciz ve sufiyane sözlerinden oluşur) bulunur.

Tercüme eserleri ise Hakîkat-i İnsâniye Tercümesi (Celâlüddîn ed-Devvânî), Salât-ı Feyziye Tercümesi (Muhyiddîn İbnü’l-Arabî), Vahdet-i Vücûd Tercümesi (İsmail Gelenbevî), Istılâhât-ı Sûfiye Tercümesi (Seyyid Şerif Cürcânî), Merâtib-i Vücûd Tercümesi (Abdülkerim el-Cîlî), Tecelliyât-ı İlâhiye Tercümesi (Muhyiddîn İbnü’l-Arabî), Kitâbü’l-Ma’rife Tercümesi (Muhyiddîn İbnü’l-Arabî), İnsân-ı Kâmil Tercümesi (Abdülkerim el-Cîlî)'dir.