Madde Detay

Selanik'te doğdu. Asıl adı Ahmed'dir. Âşık Ahmed olarak tanındı. Babası, Karaman Ereğli ahalisinden, çulhacılık ile meşgul Lütfullah Efendi idi. Burayı eşkiyanın basması üzerine aile Selanik'e göçtü. Ahmed de 1041/1631-32 yılında burada doğdu. Babasının dükkânında çalışırken, ilme ilgisi yüzünden çalışmayı bırakarak tahsile başladı. Önce Selanik müftüsü Abdullah Efendi'den ders aldı. Daha sonra Selanik Mevlevîhanesi şeyhi Mehemmed Dede'den el alarak Mevlevîliğe girdi. Selanik'te Şeyh Ahmed-i Mevlevi'den maddî ve manevî dersler aldı (Ekinci 2013:119). 24 yaşında İstanbul'a gelerek Galata Mevlevîhanesi'nde Arzî Mehmed Dede (ö.1075/1664-65)'nin hizmetinde bulundu. Daha sonra Kasım Paşa Mevlevihanesi şeyhi Seyyid Fazıl Halil Dede (ö.1088/ 1677-78)'den 10 yıl kadar tefsir, hadis ve fıkıh dersi aldı. Ayrıca Sâlih ve Mehmed Efendi adlı zatlardan da ders aldı. Dinî, tasavvufî ilimlerden başka müsbet ilimlerde de mükemmel bir seviyeye ulaştı. Salih Efendi’den tıp, mantık ve felsefe okudu. Bir süre Fâzıl Halil Dede'nin hizmetinde bulunduktan sonra Kasımpaşa Mevlevihanesi'ne şeyh oldu. Sonra Edirne'ye geldi. Sultan IV. Mehmed'in teveccühünü kazanarak 1078/1667-68'de müneccimbaşılığa tayin edildi. Bundan sonra "Müneccimbaşı Ahmed" olarak tanındı. 1081/1670-71 yılında musâhip oldu ve Padişah IV. Mehmed kendisine Kudüs payesi ve iki adet arpalık bağışladı. 18 yıl müneccimbaşılık, 22 yıl musâhiplik görevlerinde bulunduktan sonra, 1099/1687-88'de Mısır valisi Hasan Paşa ile Kahire'ye gitti. Bundan iki yıl sonra Hicaz'a geçti. 1103/1691-92 yılından sonra Mekke ve Medine'de yaşadı. 1105/1693-94 yılında Medine'ye gitti ve orada muallimlik yaptı. 12 yıl Mekke'de Mevlevîhane'de şeyhlik yaptı. Aynı yerde yetmiş yaşını aşkınken, Ramazan'ın son günü/ 28 Şubat 1702'de Mekke'de vefat etti. "Fevz-i azîm -1113-" vefatına tarihtir (Ekinci 2013:119).

Eserleri:

Dîvân: Mürettep Dîvân'ı vardır. Ahmed adıyla da şöhret bulmuştu. Bu sebeple tezkirelerde hem Ahmed; hem de Âşık mahlaslarıyla yer aldı (Ekinci 2013:119).

Letâyif-nâme: Ubeydi-i Zakanî'nin Letâyif-nâme'sini Türkçeye çevirdi.

Münneccimbaşı Tarihi: Büyük Türk tarihçilerinden biri olan Müneccimbaşı Tarihi olarak bilinen Câmiü'd-Düvel'i Arapça olarak kaleme aldı. Câmiü'd-Düvel, 1089/1678-79 yılına kadar geçen olayları anlatan, 7 ciltlik bir genel tarihtir. Eser ünlü şair Nedîm tarafından Sahâifü'l-Ahbâr adıyla tercüme edilmiştir.

Usam'ın Farsça İstiare Risalesi'ni ve Arzüddin'in ahlâkla ilgili eserini şerh etti. Beyzâvî Hâşiyesi'ni de Sadruddinzâde'ye zeyl olarak yazmıştır.

Mantık ilmine dair, Âdâb-ı Mutâlâa ve Kitâbu Vesîletü'l-Vüsûlilâ Ma'rifeti'l-Hamli ve'l-Mahmûl; tıp ilmine dair, Tuhfetü'l-Mü'minîn; hendese ilmine dair, Ta'likât a'lâ İklidis adlı eserleri vardır. Ayrıca Gayetü'l-Beyân ve Şerh-i Kitabü'l-Ahlâk adlı mensur eserleri de vardır. Esrar Dede, tezkiresinde Farsça bir gazelini kaydetmiştir. Sâlim Tezkiresi'nde de latifeleri kayıtlıdır.

Şairden bahseden tezkireler, Ahmed Dede'nin yazmış olduğu şiirlerin az olmakla beraber güzel olduğunu belirtirler. Ahmed Dede, din, ahlâk, tıp, mantık, hendese, musiki, edebiyat, tarih sahasında eserler vermiş, meşhur bir Mevlevî büyüğüdür. Farsça ve Arapça şiirlerinden bu iki dile hâkim olduğu anlaşılmaktadır. Türkçe âşıkane şiirlerinden bazıları bestelenmiştir. Sâlim Tezkiresi'nde, onun güftelerinin batıda ve doğuda meşhur olduğuna dikkat çekilmektedir.

Abdulkadiroğlu, Abdulkerim (hzl.) (1999). İsmail Belîğ Nuhbetü'l-Âsâr li-Zeyli Zübdeti'l-Eşâr. Ankara: AKM Yay.

Akbayar, Nuri (hzl.) (1996). Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî (Tezkire-i Meşâhir-i Osmaniyye). C.1. İstanbul. 232.

Ali Enver (1309). Semahane-i Edeb. İstanbul: Alem Matbaası.

Arslan, Mehmet (hzl.)(1994). Mecma-ı Şuarâ ve Tezkire-i Üdebâ: Mehmet Siraceddin. Sivas: Dilek Matbaacılık.

Bursalı Mehmed Tâhir (1333-42). Os­manlı Müellifleri.İstanbul: Matbaa-ı Amire. 

Ekinci, Ramazan (hzl.)(2013). Hâfız Hüseyin Ayvansarayî, Vefeyât-ı Ayvansarayî. İstanbul: Buhara Yay. 119.

Erünsal. İsmail (yty). Müneccimbaşı Tarihi/ Müneccimbaşı Ahmed Dede.

Genç, İlhan (hzl.)(2000). Esrar Dede Tezkire-i Şuarâ-yı Mevleviyye. Ankara: AKM Yay.

İnce, Adnan (2005). Tezkiretü’ş-Şuarâ - Sâlim Efendi.Ankara: AKM Yay.

Kurnaz, Cemal ve Mustafa Tatçı (hzl.)(2001). Mehmed Nâil Tuman Tuhfe-i Nâilî-Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri. C.II. Ankara: Bizim Büro Yay.  333-334.

Mehmed Süreyya (1308-15/ 1890-97). Sicill-i Osmânî. C.1. İstanbul: Matbaa-i Âmire. 232.

Müstakim-zâde Süleyman Sadeddin (2000). Mecelletü’n-Nisâb fi’n-Nisbi ve’l-Künâ ve’l-Elkâb. (Tıpkı Basım) Ankara: KB Yay.

Özcan, Abdulkadir (hzl.) (1989). Şeyhî Mehmed Efendi Şakâ’ik-i Nu’mâniyye ve Zeyilleri “Vakâyiü’l-Fuzalâ”. C. 5. İstanbul: Çağrı Yay.

Kâkül-i şeb-rengün ey meh câygâhumdur benüm

Gün yüzün üzre o bir çetr-i siyâhumdur benüm

Şevk-i ruhsârunla davâ-yı mahabbet eylerüm

Hâl u hattun ey perî-peyker güvâhumdur benüm

(Ekinci, Ramazan (hzl.)(2013). Hâfız Hüseyin Ayvansarayî, Vefeyât-ı Ayvansarayî. İstanbul: Buhara Yay. 120)

Bezm ehline sâkî bugün âmâde mi geldin

Yâ bî-kadeh ü bâde hemân sâde mi geldin

Her hûba esîr olmada sad kayda düşersin

'Âşık nicesin ‘âleme âzâde mi geldün

Nev-kîse-i zamâneden ihsân uman kişi

Hayfâ dirîg sûret-i gülden gül-âb umar

(Genç, İlhan (hzl.)(2000). Esrar Dede Tezkire-i Şuara-yı Mevleviyye. Ankara: AKM Yay.)

Ey dil sakın o çeşm-i siyeh-mest-i işvenün

Destinde hancer-i nigeh-i bî-emânı var

Servin çemende kaddine hem-serlige senün

Ey nev-nihâl-i bâg-ı letâfet ne cânı var

Jâle dermiş ol dür-i dendâna ey hokka-dehen

Goncaya incinme oldur anun agzına düşen

(Abdulkadiroğlu, Abdulkerim (hzl.)(1999). İsmail Belîğ Nuhbetü'l-Âsâr li-Zeyli Zübdeti'l-Eşâr. Ankara: AKM Yay. 257-258)