Madde Detay

Asıl adı İsmail Dehmen olan âşık, 1909 yılında Elazığ'ın Keban ilçesine bağlı Pınarlar (Nimrî) köyünde dünyaya gelmiştir. Babası Abdulvahap Efendi, annesi ise Ayşe Hanım'dır. Anne ve babası altı ay ara ile ölünce kardeşleri ile birlikte bir süre amcazadeleri Hüseyin Efendi’nin yanında kalmış ve daha sonra 1925 yılında İstanbul’da Gümrük Müfettişi olan diğer amcazadesi Ahmet Bey’in yanına gitmiştir.

İstanbul’da Numune-i İrfan adlı okula devam etmiş ancak yaşı büyük olduğu için üç yıl sonra bu okuldan ayrılmak zorunda kalmıştır. Bu arada Aksaray’da Vatan Caddesi'ndeki Bozkurt Han’da meyve satarak ve daha sonra da Kapalı Çarşı'da eski elbiseler alıp satarak geçimini sağlamaya çalışmıştır. İki evlilik yapan âşığın birinci eşi Nimrîli Elif Hanım, ikinci eşi ise Denizli köyünden Müyesser Hanım'dır. Elif Hanım, bilinmeyen bir sebeple kendisini Fırat nehrine atarak intihar etmiştir. İsmail Dehmen’in üçü erkek (Battal Gazi, Ali Naki, Ercihan) ve beşi kız (Kadriye, Fikriye, Şükran, Şenay, Suna) olmak üzere toplam sekiz çocuğu vardır.

İstanbul'da yaşadığı yıllarda, edebiyata, şiire, tasavvufa olan ilgisi ve şairlik yeteneği dolayısıyla Neyzen Tevfik, Mahzar Osman, Muzaffer Özok, Şemsettin Yeşil, Osman Cemal gibi şahsiyetlerle tanışmış ve onlarla arkadaşlık etmiştir. Özellikle yaradılışındaki derin duyuş ve coşkun ruh yapısı onu tasavvufa yönlendirmiştir. İstanbul’da bulunan birçok tekke, tarikat ve cem evine gitmiştir. “Çeşitli ekollere mensup tasavvuf erbabıyla tanışan İsmail Dehmen, onlardan özel dersler alır, sohbet toplantılarına katılır. 18 yaşından itibaren cura çalmaya başlar ve şiirler yazar.” İstanbul’da Şemsettin Yeşil’in teşvikiyle Arapça ve Farsça dersleri almış; Nakşi, Rufai, Kadiri ve Melami cemaatlerinde bulunmuş ve bu cemaatlerin ileri gelenleriyle sohbet etmiştir (Arslan ve Onarlı 2000: 35).

Âşığın soyu, kendi ifadesiyle “Horasan Türkmenlerine” dayanmaktadır. Horasan’dan Anadolu’ya gelen bir Türkmen ailesinin, Alevi inancına mensup bir çocuğudur. Âşığın asıl olarak Yesi’nin (Türkistan) Üç Kurgan yöresinden gelerek Elazığ, Malatya ve Tunceli yöresine yerleşen Şeyh Hasan Ocağı ve aşiretinin mensubu olduğu sanılmaktadır. Nitekim Nimrî Köyü, “13. yüzyılda Oğuzların Bayat boyunun oymaklarının kurduğu bir Türkmen köyüdür. Şeyh Hasan Onar’dan icazet alan Şeyh Nimrî, oymağıyla yöreye gelerek bir yerleşim yeri kurmuş ve bu yere kendi adını vermiştir. 13. yüzyılda Baskil’in Şeyh Hasan köyünden Arapkir’e değin Fırat havzasına hâkim olan Şeyh Hasan Onar, bölgeyi İslamlaştırarak kendi aşiretini yerleştirmiştir. Nimrî Köyü de böylesi bir iskân sonucu oluşmuştur” (Arslan ve Onarlı 2000: 37). Âşığın Şeyh Ahmet Verani’ye olan bağlılığı da bu ilgiyi açıkça göstermektedir. Dehmen vefatından üç gün önce hastaneye yatmış ve 18 Ekim 1986'da Elazığ'da vefat etmiştir.

Nimrî Dede, âşık edebiyatı içinde değerlendirilebilecek, tekke edebiyatı yönü ağır basan bir halk ozanıdır. Birkaç şiirini beyitle yazan Nimrî Dede, nazım birimi olarak, genellikle, halk edebiyatının klasik nazım birimi olan dörtlüğü kullanmıştır. Nazım biçimi ve türü olarak, âşık edebiyatı nazım biçimlerinden koşma, mani ve destan; âşık edebiyatı nazım türlerinden güzelleme, taşlama, koçaklama ve ağıt; tekke edebiyatı nazım türlerinden ise ilahi, nefes ve şathiyat-ı sofiyane gibi türlerde yazmayı tercih etmiştir.

Pınarlar köyünün eski adı Nimrî’dir ve bu köyde Alevi Türkmen vatandaşlar yaşamaktadır. İsmail Dehmen şiirlerinde, Arapkir’in Onar köyünden gelerek Nimrî köyünü kuran ve Oğuzların Bayat boyundan olan Şeyh Nimrî’nin de adını taşıyan (Arslan ve Onarlı 2000: 35) köyünün eski adı “Nimrî” ile Alevi inanç önderlerine verilen bir ad olan “Dede” sözcüklerini “Nimrî Dede” biçiminde birleştirerek mahlas olarak kullanmıştır. Şiirlerinde genellikle “Nimrî Dede” mahlasını kullanmakla birlikte zaman zaman sadece “Dede” ya da “Âşık Nimrî Dede” mahlaslarını kullandığı da görülmektedir.

Şiirlerinde sık sık bade/ mey içmekten söz etmiş, bir “pir” elinden tutmanın gerekliliğini dile getirmiştir. Ancak kendisinin “badeli âşık”lardan olup olmadığı ve tabii ki Hz. Ali ve Hacıbektaş Veli dışında, ayrıca bir pirinin/ şeyhinin olup olmadığı bilinmemektedir. Bu arada Celal Arslan ile İsmail Onarlı’nın makalesinde, âşığın bir gece rüyasında Şeyh Hasan Onar’ı gördüğü, İstanbul’dan Onar köyüne geldiği, türbeye bir kurban adadığı ve Şeyh Hasan Ocağı pirlerinden Mürşid Koca Dede’den nasip aldığı, İcazet ve el alan âşığın Şeyh Hasan ocağı dedelerinin önünde “kanberlik” yaptığı, “rehber” olduğu ve “mürebbi” olarak görev yaptığı belirtilmektedir (Arslan ve Onarlı 2000: 35).

Nimrî Dede, önemli bir vatansever, cumhuriyet yanlısı ve Atatürk hayranıdır. Kurtuluş Savaşı'nı, Mustafa Kemal Atatürk’ü ve Kurtuluş Savaşı sonrasında kurulan Türkiye Cumhuriyeti devletini şiirlerinde coşkulu şekilde anlatmıştır. İnsanı varlığın özü kabul etmiş ve onu manevi boyutuyla yüceltmiştir. Birlikte ve beraberlik isteyen Nimrî Dede, ülkenin gelişmesi, toplumun sosyal sorunlarının çözümü ve refahı için çeşitli öneriler sunmayı ve halkı uyarmayı da ihmal etmemiştir. Bazı şiirlerinde vahdet-i vücut felsefesini, devir nazariyesini, hatta zaman zaman panteizmi hatırlatan söyleyişlerini görmek mümkündür.

Nimrî Dede’nin bestelenmiş şiirleri de vardır. Geniş kitlelerin severek dinlediği bu türkülerden biri, Abdullah Yüce tarafından bestelen "sılada sevdiğim bir gonca idi" mısraıyla başlayan şiiridir. Diğeri ise üzerinde bazı küçük değişiklikler yapılan ve Arif Sağ tarafından bestelenen “İnsan Olmaya Geldim” adlı eserdir. Bu şiirin Nimrî Dede tarafından yazılan özgün nakaratı, “Mevlana oldum da geldim” biçimindedir.

Cem Dergisinde yayımlanan “Nimrî Dede” adlı makalede, Arif Sağ için, “Şeyh Hasan Ocağı dedelerinin cemlerde otantik biçimde söyledikleri “Bugün bize pir geldi” , “Tevhid Düvazı”nı kaynak kişi olarak Nimrî Dede ve Hızır Dede’den aldığı halde adlarını belitmemiştir” denmektedir (Arslan ve Onarlı 2000: 37).

Çoğunlukla hece ölçüsünün 11'li kalıbını kullanmakla birlikte zaman zaman 7, 8 ve 11 duraklı hece kalıplarını kullandığı da görülmektedir. Nimrî Dede’nin şiirlerinde genellikle klasik halk edebiyatı nazım türlerindeki kafiye düzeni hâkimdir. İlk dörtlüğü "x a x a" veya "a a x a" düzeninde olan şiirleri olduğu gibi "a a a b", "c c c b" vb. kafiye sistemiyle yazılan şiirleri de vardır.

Nimrî Dede’nin şiiri her bakımdan eski ile yeninin bir terkibi gibidir. Konu ve muhteva bakımından, sosyal sorunlar, cehalet, aşk, kahramanlık, cumhuriyet, Atatürk, din, tasavvuf konularını işleyen Dede, İstanbul, Arapkir, Konya ve kendi köyü Pınarlar için de birer şiir yazmıştır. 1966 yılından itibaren çeşitli aralıklarla Konya’da yapılan Türkiye Âşıklar Bayramı'na katılmıştır. Cumhuriyetin 50. yılı dolayısıyla, 1973 yılında Konya’da düzenlenen “Sekizinci Geleneksel Türkiye Âşıklar Bayramında” şiir dalında Gufrani Ödülü'nü almıştır.