Madde Detay

Fatih devri sadrazamlarından Zağanos Paşa’nın soyundan gelen Râsih Ahmed Bey, XVII. yüzyılın ikinci yarısı ile XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşamış bir şair ve nesir yazarıdır. Köklü bir aristokrat aileye mensup olup edebiyat tarihinde daha ziyade kendisine atfedilen “üstüne” redifli gazel ile tanınmış, yazdığı diğer eserleri uzun bir süre dikkat çekmemiştir. Neredeyse aynı yıllar arasında yaşamış olan Sofyalı Yusuf Râsih ile karıştırılmıştır.

Künyesini “Sinân Paşa b. Mehmed Paşa b. Hasan Paşa b. Ömer Paşa” şeklinde veren (Bülgatü’l-Ahbâb, 22a) Râsih babası tarafından köklü bir aileye mensup olduğu gibi annesi tarafından da IV. Murad devrinde giriştiği bir isyan neticesinde katledilen İlyas Paşa’nın (ö. 1041/1632) torunudur.

Balıkesir’de doğan Râsih’in adı Ahmed’dir. İbrahim Yahşı Bey ve Mehmed Bey adlı iki erkek kardeşi ile Ayşe Hanım adında bir kız kardeşi kayıtlara geçmiştir (Eren 1994: 48). Doğduğu tarih belli değilse de 1650 dolaylarında doğduğunu tahmin etmek mümkündür. Osmanlı “zurefâ” sınıfına uygun biçimde özel olarak eğitilmiştir (Bülgatü’l-Ahbâb, 41b).

Balıkesirli Râsih’in yaptığı görevlere dair sınırlı bilgiler mevcuttur. Eren’in verdiği bilgiye göre Râsih Ahmed Bey, uzun süre memurluk yaptıktan sonra 1118/1707 yılında Balıkesir’e dönmüştür. Abisi İbrahim Yahşi Bey’in 1127/1715 yılındaki vefatı üzerine Zağanos Paşa vakıflarının mütevelliliğini yapmıştır (Eren 1994: 51). Râsih, Aydın Şehrengizi adlı eserinin yazılış sebebini izah ederken, Osmanoğlu Nasûh Paşa’nın (ö.1126/1714) Aydın ve Saruhan sancakları muhassıllığı görevinde (1698-1708 yılları arası) bulunduğu sırada (bk. Eriş 1966: 6-17) paşanın yanında/himayesinde olduğunu ifade etse de onun hangi görev ile ve ne kadar süreyle paşanın yanında bulunduğu belirsizdir.

Hazırlanan soyağacına göre bir oğlu ve üç kızı olduğu anlaşılmaktadır. Mezarındaki kitabeye göre 14 Rebiülevvel 1144 (16 Eylül 1731) tarihinde vefat etmiş olup mezarı Balıkesir'de Zağanos Paşa Aile Mezarlığı’ndadır (Eren 1994: 51-54).

Şiirleri Sofyalı Râsih ile karıştırılan ve eserleri üzerinde çok fazla araştırma yapılmayan Râsih Ahmed Bey’in tarih düşürmede hayli maharetli olduğu ve eserlerinde içinde yaşadığı toplumun avam ve havasına dair belge mahiyetinde önemli bilgiler serdettiği görülmektedir.

Eserleri

Bülgatü’l-Ahbâb: Osmanlı zurefa (aristokrat) sınıfının adab ve teşrifatını anlatmak üzere kaleme alınan bu mensur eser, “bülga” adı verilen 27 bölümden oluşmakta olup Râsih’in Sübhatü’l-Âdâb adlı aynı konudaki daha hacimli eserinin muhtasarıdır. 1720 yılı dolaylarında yazıldığı düşünülen eser; zengin içeriği dolayısıyla XVII. yüzyılın ikinci yarısı ile XVIII. yüzyılın ilk yarısındaki Osmanlı toplumu ve sosyal hayatını oldukça canlı ve realist bir biçimde tasvir ederken Râsih’in biyografisi yanında halkbilim ve dilbilim açısından da önemli veriler barındırmaktadır (Yazar 2020a: 654-65). Eser bir doktora tezine konu olmuştur (Bk. Öner 2021).

Dîvânçe-i Tevârîh (Râsih’in Mecmuası): Eser, bir tarafıyla Râsih’in muhtelif hadiselere düşürdüğü tarihleri bir araya getirirken bir tarafıyla da kendi eserlerinden uzunca iktibaslar yaptığı ve kendisine dair önemli biyografik bilgiler verdiği şahsi bir mecmuadır (Eserin muhtevası için bk. Yazar 2020b).

Fâlü’s-Sa’âde: Her biri üç fasldan oluşan dört rükn üzere tertip edilen eser mensur olarak kaleme alınmış olup Hz. Muhammed ve dört büyük halifenin övgüsü, faziletleri ve ahlakını ele almaktadır. Râsih’in şahsi mecmuasında da iktibas edilen hâtime kısmında da II. Mustafa’nın tahta çıkışı için Râsih’in düşürdüğü tarihler yer alır (Yazar 2020a: 650-53).

Bu eserleri dışında, hamisi Osmanoğlu Nasûh Paşa’nın isteği üzerine yazılan Aydın Şehrengîzi, peygamberlerin isimlerinin sıralandığı Gâyetü’t-Tebrîk /Kasîde-i Mübâreke isimli 132 beyitten oluşan mesnevi,  1106/1694-95 yılında ashab-ı kirama dair 5 makale olarak kaleme alınan Bürûcu’n-Nücûm ve 100 nasihati ihtiva eden Sad Vesâyâ isimli eserleri günümüze ulaşmıştır. (Bu eserler için bk. Yazar 2020ab) Bunların dışında, Bülgatü’l-Ahbâb gibi âdab konusunda kaleme alınmış çok daha geniş bir eser olan Sübhatü’l-Âdâb (Yazar 2020a: 665-66), bütünüyle aşk konusuna hasredilmiş olup aşk, âşık ve maşuk kavramlarının izah edildiği Sürre Men Re’â (Yazar 2020a: 666-67) adlı iki eseri varlığından haberdar olunan ancak nüshasına erişilmeyen eserleridir.

Mecmuasında bir divan tertip ettiğini açıkça ifade edip divanından bazı şiirlere yer veren Balıkesirli Râsih’in divanının günümüze ulaşıp ulaşmadığı tartışmalıdır. Zira “Üstüne” redifli gazel de dâhil olmak üzere, günümüze ulaşan divan nüshalarındaki şiirlerin Sofyalı Yusuf Râsih’e mi yoksa Balıkesirli Râsih’e mi ait olduğu kesinlik kazanmamıştır. Bunların dışında mahlas benzerliği dolayısıyla XVIII. yüzyıl şairlerinden Râşih’in Vasf-ı Ashâb-ı Kehf ü Rakîm adlı eserinin de hataen Balıkesirli Râsih’e atfedildiği görülmektedir (Bk. Karatay 1961: 334; Kahraman 2003: 68).

Bulut, Abdullah (1998). Sofyalı Yusuf Rasih Hayatı, Edebi Şahsiyeti, Divanı’nın Tenkitli Metni. Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.

Bulut, Abdullah (1999). “17. Yüzyıldan Unutulmuş Bir Şair: Sofyalı Yûsuf Râsih ve Edebî Bir Yanlışlık Üzerine”. Erciyes. 22/264: 12-15.

Bursalı Mehmed Tahir (2016). Osmanlı Müellifleri. C. 2. Haz. M. Ali Yekta Saraç. Ankara: Tüba Yayınları.

Diclehan, Şakir (1980). “Rasih Ahmed Bey ve Divanı”. Birinci Milli Türkoloji Kongresi (İstanbul, 6-9 Şubat 1978). İstanbul: Kervan Yayınları: 97-104.

Eriş, Uğur, (1966). Osman-oğlu Nasuh Paşa. Mezuniyet Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü.

Güneş Yağcı, Zübeyde (2009). “Bir İsyan ve Etkileri: Balıkesir’de İlyas Paşa İsyanı”. Osmanlı’dan Günümüze Eşkıyalık ve Terör. Samsun: Etüt Yayınlar: 65-82.

Karatay, Fehmi Edhem (1961). Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, I, İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi.

Mîrzâ-zâde Mehmed Sâlim Efendi (2018). Tezkiretü’ş-Şu’arâ (İnceleme-Metin). Haz. Adnan İnce. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü (e-kitap).

Önler, Selim (2019). “Balıkesirli Râsih ve Bülgatü’l-Ahbâb Adlı Eseri”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20/37: 609-622.

Önler, Selim (2021). Balıkesirli Râsih Ahmed Bey-Bülgatü'l-Ahbâb (Metin-dil incelemesi-sözlük). Doktora Tezi. Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.

Öztekin, Özge (1997). Râsih Dîvânı: İnceleme-Tenkitli Metin, Özel Adlar Dizini. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.

Râsih Ahmed Bey. Bülgatü’l-Ahbâb, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi TY 1491.

Râsih Ahmed Bey. Dîvânçe-i Tevârîh /Mecmû’a. Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi 3473.

Râsih Ahmed Bey. Fâlü’s-Sa’âde, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi 1593.

Satış, İhsan (2012). “Esad Adil’in Kaleminden Bir Anadolu Beylerbeyi: İlyas Paşa”.
The Journal of Academic Social Science Studies [JASSS], V/6: 421-433.

Selçuk, Engin (2014a). “Balıkesir’e Değer Katan Bir Şair: Râsih Ahmed Bey”. Uluslararası Balıkesir’e Değer Katan Şahsiyetler Sempozyumu, Balıkesir (07-08 Kasım 2013) Bildiriler. (Ed. Şenol Çelik ve Serdar Çelik). Balıkesir: Karesi Belediyesi. 137-143.

Yazar, Sadık (2020a). "Eylemişler Râsih’e Bühtân Bühtân Üstüne: Balıkesirli Râsih’in Eserlerine Dair Bilgilerin Tashihi". Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 24: 635-671.

Yazar, Sadık (2020b). "Şahsi Bir Arşiv Kaynağı Olarak Balıkesirli Râsih’in Mecmuası: İçerik Analizi Ve Derkenar Notları". Hikmet - Akademik Edebiyat Dergisi, 13: 27-62.

Bülgatü’l-Ahbâb

Bülğatün fî âdâbi’d-duhûli fi’l-mahzari’l-kibâri ve’l-fuhûl.

Evvelâ erbâb-ı nücûm sarığı gibi mûsih ü müdnis ya‘nî kirli ve paslı ve avratlar mekrine uğramışlar şekl ü kıyâfetince perîşân-ekvâr, ardı önine gelmiş destâr ile duhûl gûyâ henûz cenâbetle câme-hâbdan çıkıp hammâmcılar pîşgâhlarına varmak ile berâberdir. Ve bulunduğu ziyy ü tarîkin hilâfı kıyâfet ile pîşgâh-ı ekâbire varmak, tahfîfi müş‘ir olduğundan mâ-‘adâ kendüyi dahi ibn-i sebîlden olan tebdîl-i zimmî rağbeti ile manzûr olmasın müstevcib ü müstelzimdir. Ve üst esvâbının gayrı ile ki yâ ferâce veyâ kürk ve ferâce veyâ kerrâke ve yenlerin sokunmadan sâde çıplak kolların salarak yollu duhûl bi-aynihî mısra’:

Sekbân-ı sefer-dîde-i menhûs-kıyâfet

makûlelerinin bölükbaşları olan pelîdin karşısına çıkmak gibidir…(42a-b)

hîn-i duhûlde bu birkaç nev‘ edeblere ri‘âyet husûsunda ihtimâma ma‘kûl gördüklerinden birisi üstü başı haddine göre birbirine uymuş farazâ pejmürde vü perîşân ve felek-zedeler lehçesi hilâfı ya‘nî yegni ve yakası kavuşdurulmuşça ve sağ eli ile temennâ ederek küşâde-rûy ya‘nî değil ki tebessüm ederek olarak ola belki mâtem-zedeler gibi veyâ elleri bağlı kabâhat etmişler ve müstehakk-ı itâb olmuşlar vâdîsince olmayıp netîce güler yüzlü dedikleri lehçe ile sağına ve soluna bakmayıp hemân ser-i sadrın haddine göre teveccüh ile ne yek ve ne pek şitâb ve ne pek te’hîr hemân beyne beynî ayağın köpürdetmeden girip hem-çünân ser-i sadrın vak‘ına göre ba‘zının ba‘zı üzerine terakkîsi ve tedemmüsü ‘âlem-i âhiretde bile mukarrerdir. (43a)

Aydın Şehrengizi:

Mustafâ ismi ki mazmûm okınur med ile fâ

Mıstıfâ kesr ile hem vakf ile söyler îşân

Zolota vâv ile hem Ramazân bî-hemze

Irmazân zolta dir anlar sâveye dahi sığan (Râsih. Dîvânçe-i Tevârîh /Mecmû’a, 33a)