SÂMÎ/NİYAZÎ, Abdurrahman Sami Efendi

(d. 06.03.1879 / ö. 31.07.1934)
mutasavvıf şair
(Divan-Tekke / 20. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)
ISBN: 978-9944-237-86-4

Abdurrahman Sâmî Efendi, Manisa’da 12 Rebiülevvel 1296 (6 Mart 1879) tarihinde doğdu. Babası Muhammed Âsım Efendi, müderris ve mutasavvıftı. Annesinin adı bilinmemekle birlikte, soyunun Hz. Zeynep’e ulaştığı bilinmektedir. Kendisine Abdurrahman ismini Manisa’da yaşayan bir Mevlevî dervişi olan Çöplü Dede vermiştir (Akkuş, Yılmaz 2006: 498-499; İnal 1999: 2120; Derin 1993: 20). Abdurrahman Sâmî’nin öğrenim hayatı Manisa’da babasından aldığı derslerle başlar. Daha sonra ileri tahsil için İstanbul’a gelir ve Fatih Çifteayak Bahr-i Sefid Medresesinde Hüseyin Necmeddin Pürzetî Efendi’den ilim icazetini alır. Bu eğitim esnasında Arapça ve Farsçayı bu dillerde şiir yazabilecek seviyede öğrenir. Fransızcayı da bildiği kaydedilmektedir (Akkuş, Yılmaz 2006: 499; İnal 1999: 2120-2121; Eren 1992: 137; Derin 1993: 21-22). İki defa evlenmiş olan Sâmî Efendi’nin ilk eşinin adı bilinmemektedir. İkinci eşinin adı ise Fahşine Hanım’dır. Muhyiddin isimli tek çocuğu İzmir’de bir trafik kazasında vefat ettiğinden bugün soyundan gelen kimse mevcut değildir (Kaya 2016: 14; Derin 1993: 22). Zühdi hayata eğilimli olan Sâmî Efendi’nin ilk olarak Nakşibendi şeyhi Ebubekir Edirnevî’ye bağlandığı kaynaklar tarafından belirtiliyorsa da bu konuda ayrıntı verilmemektedir. Anlaşılan bu intisaptan yeteri kadar tatmin olmayan Sâmî Efendi, gördüğü bir rüya üzerine Çanakkale’ye gider ve burada Uşşakî şeyhi Ahmed Şücaeddîn Baba’ya bağlanır. Dört yıllık bir hizmetin sonucunda kendisine hilafet verilir ve İstanbul’da Yahya Kethüda Dergâhı’na şeyh olarak atanır (Akkuş, Yılmaz 2006: 499; Eren 1992: 137-138). Uşşâkî silsilesi şu şekildedir: (Önceki kısım bilinen Uşşâkî silsilesidir.) Abdullah Salâhaddin Uşşakî, Muhammed Zühdî-i Nazillivî, Ali Galib Vasfî, Muhammed Tevfikî, Ömer Hulûsî, Hüseyin Hakkı Kasabavî, Ahmed Tâlib İrşâdî, Ahmed Şücâeddîn. Abdurrahman Sâmî Efendi, esasen Uşşâkî olmasına rağmen başka tarikatlardan da hilafet sahibi olmuştur. Bu tarikatlar: Nakşibendiyye’nin Muhammed Cân Kolu, Nakşibendiyye’nin Behcetiyye Kolu, Kâdiriyye’nin Karîbullâh Kolu, Kâdiriyye’nin Muhyiddîn Arabî Kolu, Sadiyye, Halvetiyye’nin Şabaniyye Kolu, Rifâiyye, Bedeviyye, Gülşeniyye, Şazeliyye, Düsûkiyye, Mevleviyye (Akkuş, Yılmaz 2006: 499-500). Böylece Uşşâkî şeyhleri içinde Abdullah Salâhaddîn Uşşâkî’den sonra çok sayıda tarikatı kendinde birleştiren ikinci şahıs olmuştur. Menemen Olayı’nın ardından tekke faaliyeti sürdürenlerin kovuşturulmaları bağlamında, Abdurrahman Sâmî de tutuklanmış ve 26 Şubat 1931 tarihli bir mahkeme kararı ile altı ay hapis cezası almıştır (Kurtoğlu 2000: 195). 31 Temmuz 1934’te İstanbul’da vefat etmiş ve Edirnekapısı kabristanına defnolunmuştur (İnal 1999: 2121).

Abdurrahman Sâmî’nin eserleri ilmî ve edebî olarak kabaca iki gruba ayrılabilir. Bir medreseli olarak Sâmî Efendi’nin çok sayıda ilmî eseri mevcuttur. Bu eserler tefsir, hadis, kelam gibi klasik İslamî ilimlere dağılmış bir hâlde olmakla birlikte, bunların içinde tefsir ve Kur’an-ı Kerim çalışmaları bir ölçüde ileri çıkmaktadır. Abdurrahman Sâmî’nin tefsirle ilgili çalışmalarında medreseli ve mutasavvıf kimliği atbaşı gitmekte, çok defa ele aldığı âyetin tasavvufî boyutu üzerinde durmaktadır. Bu eserlerinin dilinin de çok ağır olduğunu belirtmek gerekir. Öte yandan kimya ile de uğraşmış, Kitâbü’s-Sırri’l-Kadîr fî İlmi’l-İksîr isimli eserinde kimya, simya ve iksir hakkında bilgi vermiştir. Ancak burada kimyanın daha çok İslamî bir bakış açısıyla ele alındığını belirtmek gerekiyor. Sâmî’nin toplumsal konulara ilgisi ise Risâle-i Cem’iyyet ve Hürriyet isimli serinden takip edilebilmektedir. İki bölümlü bu eserin birinci kısmında cemiyet meselesi, ikinci kısmında ise hürriyet kavramı ele alınmıştır. Tarikat adabı, zikir ve evrad gibi konularda da mutasavvıfın çok sayıda eser verdiği görülmektedir.

Sâmî Efendi’nin edebî eserlerinde dinî-tasavvufî konular işlenmektedir. Bu noktada devrin mutasavvıflarıyla ortak konu ve temalara rastlanmaktadır. Hz. Muhammed’in doğumu, Kerbela vakası gibi dinî konuların dışında, şiirlerinde vahdet-i vücûd neşvesinin hâkim olduğu görülmektedir. Şiirlerinin neredeyse tamamında âyet ve hadislerden iktibasların yapılmış olması, aldığı sağlam dinî eğitimin bir sonucudur. Ayrıca geleneği iyi bildiği, şiirlerindeki Yunus Emre, Niyazî-i Mısrî, İbrahim Tennurî etkileriyle ve Reşid Bağdadi, Ümmi Sinan, Râsih, Sezâyî gibi şairlerin şiirlerine yaptığı tahmis ve tanzirlerle anlaşılmaktadır.

Hemen her tekke şairi gibi Sâmî’de de kafiye ikinci derecede önemli bir husustur. Tasavvufi hakikatleri anlatmak, şiirdeki ses kusursuzluğunun önüne geçer. Bu sebeple yer yer aruz vezninde veya kafiye kullanımında hatalara rastlanmaktadır. Dil kullanımında da yukarıdaki yaklaşımın doğal bir sonucu olarak, devrine göre sade, külfetsiz bir söyleyiş görülür. Şekil olarak daha çok gazeli tercih etmişse de Dîvân’ında yer yer hece vezniyle dörtlükler hâlinde kaleme alınmış şiirlere de rastlanmaktadır.

Kaynakça

Akkuş, Mehmet, Ali Yılmaz (2006). Osmanzâde Hüseyin Vassâf. Sefîne-i Evliyâ. 4. İstanbul: Kitabevi Yay.

Derin, Süleyman (1993). Abdurrahân Sâmî’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsîr-i Fâtihâ-i Şerîfe Risâlesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Eren, Sıddık Nâci (1992). Allah’a ve Resûlüne En Yakın Yol. İstanbul: Demir Kitabevi.

İnal, İbnü’l-Emin Mahmud Kemal (1999). Son Asır Türk Şairleri, IV. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.

Kaya, Naciye (2016). Abdurrahmân Sâmî-i Uşşâkî, Uşşâkî’de Bul Aşkı Abdurrahmân Sâmî Külliyatından Dîvân-ı İlâhiyât, Mevlîd, Mir’ât-ı Eyyâm, Nâme-i Muharrem. İstanbul: H Yay.

Kurtoğlu, İsmail (2000). Menemen Olayı. Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.

Madde Yazım Bilgileri

Yazar: DR. ÖĞR. ÜYESİ GÜROL PEHLİVAN
Yayın Tarihi: 05.03.2019
Güncelleme Tarihi: 11.12.2020

Eser AdıYayın eviBasım yılıEser türü
DîvânH Yay. / İstanbul2016Şiir
Kitâb-ı Sırrı't-Tevhîd- / --Araştırma
Hadîs-i Erbaîn- / --Derleme
Tevcîhü'l-Âyati'l-Muhtelefi'z-Zâhir- / --İnceleme
Kenzü'l-Âşıkîn- / --Şiir
Tefsîru'l-Kur'ân Tenvîrü'l-Beyân- / --Araştırma
Kitâbü's-Sırri'l-Kadîr fî İlmi'l-İksîr- / --Araştırma
Kitâb'd-Düstdûrü'l-Bedî'- / --Araştırma
Şerhu'l-Emâlî- / --Araştırma
Şerhu'l-Kâfiye- / --İnceleme
Tefsîr-i Fâtiha-i Şerîfe- / --İnceleme
Seyyid Nesîmî'nin Bir Beytinin Şerhi- / --Diğer
Risâle-i Cem'iyyet ü Hürriyetİzmir Matbaası / İzmirR. 1324/ M. 1908-1909Araştırma
Nâme-i MuharremMatbaa-yı Hukûkiyye / İstanbulR. 1327/ M. 1911-1912Şiir
Mevlid-i Müctebâ ve Şemâ'il-i Celîle-i Muhammed Mustafâ sallallahu 'aleyhi ve sellemMüşterekü'l-Menfaa Osmanlı Matbaası / İstanbul1331/ 1915-1916Şiir
Vesîletü'l-Kübrâ Şerh-i Esrâr-ı Esmâü'l-HüsnâNecm-i İstikbal Matbaası / İstanbulR. 1334/ M. 1918Diğer
Hediyyetü'l-ÂşıkînNecm-i İstikbal / İstanbulR. 1335/ M. 1919Araştırma
Hâtimetü'l-VesâyâKader Matbaası / İstanbulR. 1335/ M. 1919Araştırma
Evrâdü'l-Mukarrebîn fî Salavâtı Seyyidi'l-evvelîne ve'l ahirinMatbaa-i Osmaniyye / İstanbulR. 1336/ M. 1920Derleme
Müntehebât-ı SâmiyyeSerbestî Matbaası / R. 1338/ M. 1920İstanbulAraştırma
Mi'yâru'l-EvliyâNecm-i İstikbal Matbaası / İstanbulR. 1339/ M. 1923Araştırma
Binâ-yı İslâmNecm-i İstikbal Matbaası / İstanbulR. 1340/ M. 1924Araştırma
Mir'ât-ı EyyâmNecm-i İstikbal Matbaası / İstanbulR. 1341/ M. 1925Şiir
Hafta EvradıNecm-i İstikbal Matbaası / İstanbul-Çeviri
Tuhfetü'l-UşşâkiyyeSufi Kitap / İstanbul2016Çeviri
El-Meslekü's-Sâmiyye fî Sülûki'n-Nakşiyyeti'l-Behâiyye ve'l-Halvetiyyeti'l-HüsâmiyyeMatbaa-i Osmaniyye / İstanbulR. 1336/ M. M. 1920Diğer

İlişkili Maddeler

Sn.Madde AdıD.Tarihi / Ö.TarihiBenzerlikİncele
1DERÛNÎd. ? - ö. 1568-69Doğum YeriGörüntüle
2Erol Toyd. 1 Ekim 1936 - ö. 13 Mart 2021Doğum YeriGörüntüle
3Mehmet Müfitd. 25 Kasım 1952 - ö. 20 Kasım 2016Doğum YeriGörüntüle
4DERÛNÎd. ? - ö. 1568-69Doğum YılıGörüntüle
5Erol Toyd. 1 Ekim 1936 - ö. 13 Mart 2021Doğum YılıGörüntüle
6Mehmet Müfitd. 25 Kasım 1952 - ö. 20 Kasım 2016Doğum YılıGörüntüle
7DERÛNÎd. ? - ö. 1568-69Ölüm YılıGörüntüle
8Erol Toyd. 1 Ekim 1936 - ö. 13 Mart 2021Ölüm YılıGörüntüle
9Mehmet Müfitd. 25 Kasım 1952 - ö. 20 Kasım 2016Ölüm YılıGörüntüle
10DERÛNÎd. ? - ö. 1568-69MeslekGörüntüle
11Erol Toyd. 1 Ekim 1936 - ö. 13 Mart 2021MeslekGörüntüle
12Mehmet Müfitd. 25 Kasım 1952 - ö. 20 Kasım 2016MeslekGörüntüle
13DERÛNÎd. ? - ö. 1568-69Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
14Erol Toyd. 1 Ekim 1936 - ö. 13 Mart 2021Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
15Mehmet Müfitd. 25 Kasım 1952 - ö. 20 Kasım 2016Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
16DERÛNÎd. ? - ö. 1568-69Madde AdıGörüntüle
17Erol Toyd. 1 Ekim 1936 - ö. 13 Mart 2021Madde AdıGörüntüle
18Mehmet Müfitd. 25 Kasım 1952 - ö. 20 Kasım 2016Madde AdıGörüntüle