Madde Detay

Kaynaklarda adından Birrî, Birrî Mehmed Dede, Derviş Mehmed Birrî, Attâr Birrî şeklinde söz edilen Birrî’nin asıl adı Mehmed’dir. Bir şehzade sancağı olması dolayısıyla pek çok şairin yetiştiği Manisa’da doğmuştur. Doğum tarihi kaynaklarda belirtilmemesine rağmen Dîvân’ındaki: 

Nahl-i ömrün ki çihil şâhî şikest oldı dilâ / Dahi el mîve-i maksûda irişmez hâlâ

Hazretün hicreti bin yüz yigirmi vü sâle / Varıcak geldi dile bu gazel-i nev-peydâ

beyitlerinden hareketle 1080/1669 yılında doğduğu sonucuna ulaşılır. Birrî, Manisa Mevlevihanesi’nde yetişti. “Dede” unvanını aldıktan sonra evlenip attarlıkla uğraşmıştır. Düzenli bir eğitim gördüğüne dair kaynaklarda bilgi bulunmamakla birlikte, şiirlerinden kültürlü bir kişi olduğu anlaşılmaktadır. Dîvân’ındaki bir kıt’adan 1112/1700 yılında Ahmed Muhtâr isimli bir oğlunun dünyaya geldiği anlaşılmaktadır. Birrî, 1128 / 1716’da Manisa’da vefat etti.

Birrî’nin Dîvân ve Bülbüliye adlı iki eseri vardır. Birrî Dîvânı’nda 29 kaside, 206 gazel, 1 terkib-bend, 1 terci-bend, 1 tarih beyti ve musammat şekillerden de 23 şiir bulunmaktadır. Kasidelerde devrinin sosyal yapısını yansıtırken; âşıkâne duyguların dile getirildiği gazellerde hâkim unsur tasavvuftur. Yine dini içerikli şiirleri arasında naatları dikkat çeker. Eser yayımlanmıştır (Erkul 2000). Devrinin üslûp özellikleri içinde ince ve nükteli bir dilin sergilendiği Birrî Dîvânı, çeşitli nazım biçimi ve türleri, klâsik düzen dışındaki kasideler, az kullanılan nazım biçimleri, gelenek dışı uygulamalar ve “yöre özellikleri”ni dile getiren şiirlerle dikkat çekicidir.

Birrî’nin Dîvân’ı dışındaki diğer eseri olan Bülbüliye, Türk edebiyatında Gül ü Bülbül, Bülbül-nâme ya da Bülbüliye adıyla tanınan mesnevi konusunun mensur olarak yeniden yazımıdır. Eser, aynı adlı hikâyelerin en ünlüsü olan Fazlî’nin Gül ü Bülbül’ü gibi alegoriktir. Bülbülün güle aşkının işlendiği Bülbüliye, arada manzum kısımları da olan tasavvufî bir mensur hikâyedir.

17.yüzyıl Türk edebiyatı içinde Birrî, biçim çeşitliliği, yerli içerik unsurlarıyla orijinaldir. Kendi edebî çevresinde sivrilerek kendini kabul ettirmiş bir Mevlevî şair olan Birrî’nin şiirlerinde Sebk-i Hindî ve hikemî tarz belirgin rol oynar. Çağının anlayışına uygun olarak şiirlerine manaya önem verir, sözü manayı açıklayıcı bir unsur olarak görür. Esrar Dede, Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye’de Birrî’nin Nâbî, Seyyid Vehbî ve Sâbit’le tanışıklığından, aynı meclislerde bulunduklarından bahseder. Sâbit’in Manisa kadılığı yaptığı yıllarda Nâbî’nin Manisa’yı ziyaret ettiği, iki şairin meclislerinde, kendi şiirlerine nazire yazılmasının mümkün olmadığını söylemeleri üzerine Birrî’nin onların şiirlerine nazire yazdığı, bu nazirelerin ardından Birrî’nin şairliğini kabul eden Sâbit ve Nâbî’nin onu da meclislerine aldığı Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye ve Semâhâne-i Edeb’de kayıtlıdır. Birrî, Şeyhî, Bakî, Nabî, Nailî, Seyyid Vehbî, Neylî Fasih gibi şairlerinin etkisinde kalırken; Seyyid Vehbî, Feyzî, Vassâf gibi şairlerin de onun şiirlerine nazireler yazdıkları görülür.

Ali Enver (1309). Semâhâne-i Edeb. İstanbul: Âlem Matbaası.

Ayan, Hüseyin (1986). “Sema Hakkında Bir Eser: Birrî Mehmed Dede’nin Bülbüliye’si” Selçuk Üniversitesi 2. Millî Mevlânâ Kongresi Bildirileri. Konya: Selçuk Üniversitesi Yay. 207-216.

Erkul, Rasih (2000). Birrî Mehmed Dede, Hayatı, Eserleri, Edebî kişiliği ve Divanı. Manisa: Manisa Valiliği Yay.

İsen, Mustafa (1988). “Divan Şairlerinin Tasavvuf ve Tarikat İlişkileri”. Milli Eğitim Dergisi (84): 21-27.

Sâlim Mehmed Emin (1315). Tezkire-i Sâlim. İstanbul: İkdâm Matbaası.

Uluçay, M. Çağatay (1946). Manisa Ünlüleri. Manisa: Manisa Lisesi Yay.

Gazel

Zâr-ı hezâr gûş u gül-i râza sığmamış

Râz-ı niyâz havsala-i nâza sığmamış

Şâhin bakışlı dil-bere sayd olmamış gönül

Ankâdur ol ki pençe-i şehbâza sığmamış

Ehl-i tevekkülün göre pây-ı kanâ’ati

Ser-mûze-i muzîk tek ü tâza sığmamış

Zîb-i kenâr-ı safha-i nazm oldı şi’rimüz

Gördün mi metn-i mıstar-ı i’câza sığmamış

Birrî nedür ney-i kalemünde bu nağmeler

Bu sûznâk nâle reg-i sâza sığmamış 

(Erkul, Rasih (2000). Birrî Mehmed Dede, Hayatı, Eserleri, Edebî kişiliği ve Divanı. Manisa: Manisa Valiliği Yay. 315.)