ŞEM'Î, Mustafa

(d. ?/? - ö. 1009/1602\\\'den sonra)
Şârih
(Divan/Yazılı Edebiyat / 16. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)
ISBN: 978-9944-237-86-4

Asıl adı Mustafa, babasının adı Muhammed’dir. Şem’î, Şemullah, Şem’î Çelebi, Mevlana Şem’î, Molla Şem’î, gibi lakaplarla şöhret bulan Mustafa Bey, 16. yüzyılın ikinci yarısıyla 17. yüzyılın başında yaşamıştır. Doğum yılı ve yeri hakkında elimizde fazla bilgi olmasa da eserlerini sunduğu kişilerden İstanbul'da yaşadığını söyleyebiliriz. Şem’î’nin ölüm tarihi de tam olarak bilinmemekle beraber son eseri Mahzen-i Esrâr Şerhi’ni 1011/1602-3 tarihinde tamamlandığına göre bu tarihten sonra vefat ettiği anlaşılmaktadır.

Başta Mevlânâ’nın Mesnevî’si olmak üzere Gülistan, Bostan, Hafız Divanı ve Mantıku’t-tayr gibi Fars eserlerinin önde gelen birçoğunu şerh etmekle beraber daha çok Mesnevî şarihi olarak şöhret bulmuştur. Müderris olan Şem’î, dönemin önde gelen devlet büyüklerinin çocuklarına ders vermiş, yazdığı eserlerle de talebelerine Farsça öğretmeyi ve aynı zamanda Farsça bilmeyen diğer insanların da bu eserlerden faydalanmalarını amaçlamıştır. Bu yüzden de eserlerini herkesin anlayabileceği bir dil ve üslupla kaleme almıştır.

Şem’î yazdığı şerhleri genel itibariyle iki aşamada ele almıştır: Birinci aşamada beyti/mısraı tercüme eder, ikinci aşamada ise şerhe geçer. Tercümeye baktığımızda Şem’î’nin pek ekleme yapmadan beyti/mısraı kelimesi kelimesine tercüme edip ardından şerhe geçtiğini görürüz. Burada dönemin şerh anlayışına uygun bir şekilde ayet, hadis, menkıbe ve şiirlerden yararlanarak eseri açıklamaya çalışır.

Şem’î’nin eserleri hakkında toplu bilgi veren bir kaynak yoktur. Ancak muhtelif kaynakların verdiği bilgileri bir araya toplandığında Şem’î’nin çok sayıda eser meydana getirdiği görülür. Eserleri özellikle talebeleri arasında çok itibar görüp, elden ele dolaşmıştır. Yazdığı en önemli şerhleri şunlardır:

Mevlânâ Celâleddîn Rûmî’nin (ö.1273) Mesnevî şerhi

Hafız (ö.792/1390) Divanı şerhi

Sadi (ö. 691/1292)’nin Gülistan ve Bûstan şerhleri

Molla Abdurrahman Câmî (ö. 898/1492)’nin Baharistan, Tuhfetü’l- Ahrâr ve Subhatü’l-Ebrâr şerhleri

Ferîdüddîn Attâr (ö.1221)’ın Mantıku’t-Tayr ve Pendname şerhleri

Gence’li Nizamî (ö. 535/1141-605/1209)’nin Mahzenü’l-Esrâr şerhi

Kaynakça

Akat, Davut (1999). Şem'î Şerh-i Bahârisân. Yüksek Lisans Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.

Akkoyun, Şükrü (1999). Şem'î Saâdetnâme. Yüksek Lisans Tezi. Bursa: Uludağ Üniversitesi.

Albayrak Sak, Vesile (2009). Kadıoğlu Şeyh Mehmed ve İnşirâhu's-Sadr Mesnevîsi (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.

Attar, Ferideddin (1968). Mantık al-Tayr. çev. Abdulbaki Gölpınarlı. İstanbul: MEB Yay.

Bağdatlı, İsmail Paşa (1951). Hediyetü'l-ârifîn Esmâül'l-Müellifîn ve Âsâru'l-Musannıfîn. İstanbul: Maarif Basımevi.

Canpolat, Mustafa (hzl.) (1957). Gülşehri-Mantıku't-tayr (tıpkıbasım). Ankara: TTK Yay.

Çınar, Mehmet Nuri (2011) Mustafa Şem'i'nin Şerh-i Divan-ı Şahi (İnceleme-tenkitli metin-sözlük). Doktora Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Dündar, Seyhan (1998). Şem’î Şem’ullah’ın Şerh-i Gülistân’ı. Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.

Genç, İlhan (hzl.) (2000). Esrar Dede, Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye. Ankara: AKM Yay.

İnce, Muhammet (2012). Şem’î’nin Mantıku’t-tayr Şerhi (İnceleme-Metin). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.

Keyik, Elif (2001). XVI. yy sanatçılarından Şem’î Şerh-i Pendnâmesi. Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi

Levend, A. S. (1954). Gülşehrî-Mantıku't-tayr(Tıpkıbasım). Ankara: TTK Yay.

Na'îmâ, M. (2007). Tarih-i Na'îmâ (Cilt I). (M. İpşirli, Dü.) Ankara: TDK Yay.

Özcan, Abdulkadir (hzl.) (1989). Nev'îzâde, Atayi Şakaiku'n-Nu'mâniyye ve Zeyilleri/Hadâiku'l-Hakâik Fi Tekmileti'ş-Şakayik C. 2. İstanbul: Çağrı Yay.

Öztürk, Şeyda (2007). Şem'înin (15.-16 yy.) Mesnevî Şerhi (İlk Türkçe Tam Mesnevî Şerhi). İstanbul: Marmara Üniversitesi.

Madde Yazım Bilgileri

Yazar: ARAŞ. GÖR. MUHAMMET İNCE
Yayın Tarihi: 23.03.2014
Güncelleme Tarihi: 03.12.2020

Eserlerinden Örnekler

Mantıku't-Tayr Şerhinden:

آفرين جان آفرين پاكرا

Şerîk ü şebîhden pâk u münezzeh cân halk idici Hudây’a âferîn ü tahsîn

آنكه جان بخشيد ايمان خاكرا

Cân âferîn ol Hudâdur ki hâke ya’nî hâkdan halk olınmış insana cân u îmân ihsân eyledi ve mâ kâne li-nefsin en-tu’mine illâ bi-izni’llâh bu âyet-i kerîmeden îmân eşref-i ni’am ve sebeb-i sa’âdet-i dâreyn idügi ziyâde zâhir ü rûşendür. Bu ihsân Hudây-ı ‘azze ve celle’ye mahsûs idügi bu âyet-i kerîmeden ma’lûmdur. Ve inneke lâ tehdî men ahbebte ve lâkinne’llâhe yehdî men yeşâ’u ve huve a’lemu bi’l-muhtedîn bu âyet-i kerîmede olan hitâb-ı müstetâb Hazret-i Resûl’edür, salallâhu ‘aleyhi ve sellem. Evvelki âferîn tahsîn ma’nâsınadur. Cân-âferîn, vasf-ı terkîbîdür ki Hudây-ı cân-âferîn takdîrindedür. pâk lafzı anun sıfatıdur.

(İnce, Muhammet (2012). Şem’î’nin Mantıku’t-tayr Şerhi (İnceleme-Metin). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.)


İlişkili Maddeler

Sn.Madde AdıD.Tarihi / Ö.TarihiBenzerlikİncele
1AHTERÎd. ? - ö. ?Doğum YeriGörüntüle
2Ebû Seyyid Mehmed Efendi-zâde, Feyzullah Feyzî Efendid. 16 Ocak 1631 - ö. 1698Doğum YeriGörüntüle
3LA'LÎ, La'lîn Kaba-zâde Mehmed Efendid. ? - ö. 1611Doğum YeriGörüntüle
4AHTERÎd. ? - ö. ?Doğum YılıGörüntüle
5Ebû Seyyid Mehmed Efendi-zâde, Feyzullah Feyzî Efendid. 16 Ocak 1631 - ö. 1698Doğum YılıGörüntüle
6LA'LÎ, La'lîn Kaba-zâde Mehmed Efendid. ? - ö. 1611Doğum YılıGörüntüle
7AHTERÎd. ? - ö. ?Ölüm YılıGörüntüle
8Ebû Seyyid Mehmed Efendi-zâde, Feyzullah Feyzî Efendid. 16 Ocak 1631 - ö. 1698Ölüm YılıGörüntüle
9LA'LÎ, La'lîn Kaba-zâde Mehmed Efendid. ? - ö. 1611Ölüm YılıGörüntüle
10AHTERÎd. ? - ö. ?MeslekGörüntüle
11Ebû Seyyid Mehmed Efendi-zâde, Feyzullah Feyzî Efendid. 16 Ocak 1631 - ö. 1698MeslekGörüntüle
12LA'LÎ, La'lîn Kaba-zâde Mehmed Efendid. ? - ö. 1611MeslekGörüntüle
13AHTERÎd. ? - ö. ?Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
14Ebû Seyyid Mehmed Efendi-zâde, Feyzullah Feyzî Efendid. 16 Ocak 1631 - ö. 1698Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
15LA'LÎ, La'lîn Kaba-zâde Mehmed Efendid. ? - ö. 1611Alan/Yüzyıl/SahaGörüntüle
16AHTERÎd. ? - ö. ?Madde AdıGörüntüle
17Ebû Seyyid Mehmed Efendi-zâde, Feyzullah Feyzî Efendid. 16 Ocak 1631 - ö. 1698Madde AdıGörüntüle
18LA'LÎ, La'lîn Kaba-zâde Mehmed Efendid. ? - ö. 1611Madde AdıGörüntüle