Madde Detay

Asıl adı Osmanzâde Hüseyin Vassaf olan şair 8 Mart 1872’de İstanbul Aksaray'da doğmuştur. Hayatı hakkında bilinen hususların çoğu, meşhur eseri Sefine-i Evliyâ’da “Tercüme-i Hâl-i Âcizî” bölümündeki otobiyografisine dayanır. Babası Ürgüplü Hacı Osman Efendi, Şehremini’nde bulunan Ümmi Sinan Tekkesi’nin şeyhi Salih Efendi’nin dervişidir. Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa ve oğlu İbrahim Paşa maiyetinde bulunur, daha sonra Yusuf Kamil Paşa’nın hizmetine girerek Mısır ve İstanbul’da görev yapar. Annesi ise Gürcü asıllı, köle iken daha sonra azat olunan Fatma Emsal Hanım’dır. O da meşhur Nakşî-Hâlidî şeyhi Ahmed Ziyaeddin Gümüşhanevî’ye intisap etmiş dindar bir hanımdır.

Kuvvetli bir tasavvuf kültürü barındıran bir ailede yetişen Hüseyin Vassaf’ın, Ali Nuri Bey, Refia Hanım, Mehmed Sâlahaddin adların üç kardeşi vardır. 1880’de annesini kaybeder, iki kardeşi de küçük yaşta vefat eder (Hüseyin Vassaf 2015: 314-315).

İlköğrenimi Aksaray’da Kara Mehmed Paşa Camii bitişiğindeki İbtidâî Mektebinde tamamlar. Daha sonra Medrese-i Hayriyye, Mekteb-i Osmânî ve Vâlide Rüştiyesinde okur ve Mekteb-i Mülkiye İdadisini bitirir (Kurnaz vd. 1999: 2). 1891’de babasının vefat etmesi üzerine Rüsûmat Emaneti Evrak Kaleminde çalışan ağabeyi Ali Nuri Bey vasıtasıyla burada göreve başlar. Memuriyete başladığı bu dönemlerde 1893’te Harbiye Nezareti kâtiplerinden Sekbanbaşı Camii imamı Hafız Mehmed Efendi’nin kızı Fâika Hanım ile evlenir; bu evlilikten üç oğlu ve bir kızı dünyaya gelir (Kurnaz vd. 1999: 2).

Bir süreliğine Şirket-i Hayriyye Tahrîrat Kalemi’ne geçmişse de tekrar eski görevine geri dönerek (Kurnaz, Tatcı 1999: 18) uzun yıllar gümrük müdürlüğünün farklı kademelerinde görev yapar. 1922’de İstanbul Rüsumat Başmüdürlüğündeki görevinde ayrılarak emekli olur; kendi ifadesi ile dağdağa-i hayat-ı memuriyetten kurtulur (Hüseyin Vassaf 2015: 316).

Küçük yaşlardan itibaren tasavvufa merak salar. Çocukluk döneminde aldığı dinî eğitim ile tasavvufa daha çok yönelir, memuriyet hayatında da bu terbiye ile kendisini geliştirmeye devam eder. Bulunduğu çevre itibarıyla dönemin ünlü hocalarından Farsça, Hadis, Tefsir gibi dersler alır; pek çok tarikatın ileri gelen şahsiyetleri ile yakınlık kurar ve ilmî bakımdan onlardan yararlanır. Şabanî şeyhleri Muhammed Sultan Mübarek Efendi ve Hacı Kamil Efendi; Gülşenî şeyhleri Şuayb Şerafeddin Efendi, Ahmed Müsellem Efendi ve Şehrî Efendi; Kadîrî şeyhi Muhammed Kemter Efendi; Uşşâkî şeyhleri Mustafa Hilmi-i Sâfî Efendi, Mehmed İzzet Sâfıyullah Efendi bu zatlardan sadece birkaçıdır (Hüseyin Vassaf 2012: 13-21). Hatta Şabaniyye, Gülşeniyye, Uşşâkıyye ve Kadîriyye tarikatlarından (Kurnaz ve Tatcı 1999: 19) hilâfet alır, bir dönem Kasımpaşa Uşşâkî Tekkesi'nde postnişin olarak irşad faaliyetlerini sürdürür.

İbnülemin Mahmut Kemal, Tahirü’l-Mevlevi, Halil Nihad, Mehmed Besim, Antepli Aynî, Mehmed Ali Bey gibi dönemin önemli pek çok ilim erbabı ile de yakın dostluklar kuran ve onların takdirini kazanan (İnal 2013: 2431; Kurnaz vd. 1999: 11; Arslan 2004: 214) Hüseyin Vassaf 22 Ekim1929’da vefat eder.

Şair, 1896’dan itibaren memuriyet yıllarında başladığı çalışmalarını emekliliğinden sonra hızlandırır. Gerçekleştirdiği seyahatler ve ilmi araştırmalarla kendi döneminin bütün tasavvufi merkezlerini gezer, tekkeleri ziyaret eder, şeyhlerle görüşür ve hal tercümeleri oluşturur (Kara 1998: 518). İstanbul ve çevresindeki Bursa, Gelibolu, Afyon, Uşak, Manisa, İzmir gibi vilayetleri; Orta Anadolu’da Ankara ve Konya’yı; Tekirdağ ve Edirne başta olmak üzere Selanik, Manastır ve Üsküp gibi Rumeli bölgesindeki yerleşimleri; hatta Mekke, Medine, Beyrut, Halep, Kudüs, Kum, Şam gibi İstanbul’dan çok uzak önemli merkezleri dahi gezer; buradaki tarikatlar, tarikatlerin işleyişi ve şeyhleri ile ilgili araştırmalar yapar; türbeleri ziyaret eder (Hüseyin Vassaf 2012: 23-25). Yaklaşık yirmi yıl süren bu seyahatlerinden ve araştırmalarından derlediği biyografileri tarikatlara göre sınıflandırarak meşhur eseri Sefine-i Evliya’yı oluşturur. Kendi ifadesi ile “Pek büyük emekle vücuda gelmiştir.” dediği bu eserin, iki bine yakın tasavvuf erbabının biyografisi ve eserlerinden örnekleri içermesi yönüyle, tasavvuf kültürü ve edebiyatı hakkındaki en geniş kapsamlı ve ilmî araştırma olduğu söylenebilir. Yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar bölümü 2305-2309 numarada kayıtlı olan beş ciltlik eser, 2006’da Mehmet Akkuş ve Ali Yılmaz tarafından yayımlanır ve 2015’te yeniden basılır.

Eserlerinin tam listesini ve muhteviyatını, meşhur eserindeki “Âsâr-ı Fakîrânem” bölümünde vermiş olan, çalışmalarının büyük kısmı basılmayan ve yazma olarak mevcut bulunan Hüseyin Vassaf, pek çok farklı alanda otuzun üzerinde eser kaleme alır. Büyük kısmı tasavvuf tarihinden önemli zatlar, araştırmaları için gerçekleştirdiği seyahatler, dönemin önemli şahsiyetleri ve yakın dostları arasında bulunan müellifler, tarikat erbabı ve eserleri hakkındadır.

Edebî bakımdan klasik tarzda şiirleri içeren Divan’ı diğer önemli eseridir. Eserde Allah aşkı, peygamber sevgisi gibi dinî ve tasavvufî konuları ele aldığı şiirlerle birlikte, dolaştığı türbe ve tekkelerde medfun tarikat büyükleri ve devrinin meşhur şeyhleri hakkında yazdığı şiirler, tanıdıklarının vefatı münasebetiyle kaleme aldığı tarih manzumeleri, müellif dostları için kaleme aldığı şiirleri mevcuttur. Tek yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar bölümü 2311 numarada kayıtlı olan eser, büyük boy 265 sayfalık bir deftere harf sırasıyla yazılmaya başlanır ancak bu düzen daha sonra sürdürülemez. İçerisinde 504 şiir bulunan eser Mustafa Tatcı, Mehmet Akkuş ve İsmail Kasap tarafından 2012’de yayımlanır.

Ayrıca Süleyman Çelebi’nin Mevlid’ini şerh ettiği Gülzâr-ı Aşk, dinî-tasavvufî eserlerden derlediği notları içeren Müntehabât-ı Ezhâr-ı İrfân diğer önemli ilmî eserleridir. Bunun yanında Bursa Hatırası, Hatıra-i Hicaziyye, Suriye’de Bir Cevelan gibi gezi yazıları; Şeyh Şuayb Şerafeddin, Esad Dede, Müştak Baba, Selahaddin Uşşâkî, İsmail Hakkı Bursevî, Mehmed Emin Tokadî, İbnülemin Mahmud Kemal, Bursalı Mehmed Tahir gibi önemli şahsiyetlerin hayatlarını ve eserlerini incelediği müstakil eserler de oluşturur (Kurnaz ve Tatcı 1999: 19; Hüseyin Vassaf 2015: 327-331). Ceride-i Sufiye, Mahfil, Sırat-ı Müstakim gibi yayın organlarında yayımladığı şiir ve makaleleri de vardır (Hüseyin Vassaf 2012: 34-35).