Madde Detay

Abdullah (Gabdulla) Tukayev (Tukay), Kazan bölgesi (günümüzde Arça (Arsk) ilçesi) Kuşlavıç köyünde yedi kuşak imam bir ailede doğar. 4 aylıkken babası Muhammetgarif, 4 yaşındayken annesi Memdude Hanım vefat eden küçük Apuş, elden ele dolaşarak birkaç anne ve baba edinerek, çocukluğunu günümüz Tataristan topraklarındaki Sasna, Öçilǐ, Kırlay köylerinde geçirir. İlköğretimini Kırlay medresesinde alır. Şairin çocukluğunu en güzel hatıralarla süsleyen “dünyaya gözleri açılan bir yer” olarak nitelendirdiği bu köyde çiftçi hayatını tanır, doğaya yakın olup Tatar halk edebiyatı ürünlerini gönlüne sindirerek büyür.

1895’te Kazakistan’ın Uralsk (Cayık) şehrinde zengin eniştesi yanında yaşamaya başlar. “Motıygıya” medresesinde ve aynı zaman üç yıllık Rus okulunda eğitim alır. Medresede Tatar yazılı ve halk edebiyatlarını bütün incelikleriyle öğrenir; Arapça, Farsça, Rusça, Başkurt Türkçesi, Osmanlı Türkçesi dillerini derinden öğrenip bu halkların edebiyatlarıyla da yakından tanışır. Rus mektebinde hem Rus hem Batı edebiyatını öğrenir, Krılov mesellerini Tatar Türkçesine çevirir. Doğu felsefesiyle aruz teorisini Motıygulla Hazretten öğrenir. Türk ceditçisi göçmen Abdulveli aracılığıyla Osmanlı tarihi, Osmanlı ve Fransız edebiyatlarıyla tanışır.

1905’te Sosyal Demokratlar organı olan Uralets gazetesinde mürettip olur, şehirde cereyan eden ve Tukay’ı özgür matbaa ve özgür düşünce dünyasına götüren ihtilal hareketlerine katılır. Kamil Motıygıy’ın çıkardığı Fikǐr, El Gasrǐ’l Cedit gazetelerinde ve Uklar mecmuasında mürettip, musahhih, yazar ve redaktör olarak çalışır.

1907’nin başında K. Motıygıy-Töhfetullin’a matbaa işleriyle uğraşmak yasaklanıp o, matbaasıyla birlikte El Gasrǐ’l Cedit ve Fikǐr gazetelerini satmak zorunda kalınca Tukay hem işsiz hem düşüncelerini ileten kürsüden yoksul kalır, 1907’nin sonlarında Kazan’a döner. Dönüş sebeplerinden biri de askerlik yoklaması yaptırmaktı fakat askerlikten muaf tutulur. O sıralarda Kazan’da Azad, Kazan Möhbirĭ, Azad Xalık, Tañ, Tavış gazeteleri kapatılmış, sadece Yıldız ile Beyanĭ’l Xak gazeteleri faaldi. Tukay’ın Kazan’a gelişinden sonra iki yeni gazete daha çıkmaya başlar ve o, El-İslah gazetesinde, Yeşǐn, Yalt-Yolt dergilerinde çalışır, Aliasker Kamal, Fatih Emirhan, Sagıyt Remiyev gibi Tatar aydınları ve yazarlarıyla bir araya gelir (Özkan 1994: 30).

1910-1911’lerde zorluk ve yokluk içinde geçen çocukluğu, düzensiz hayatı ve sanayi şehri olan Kazan’ın kirli havası sebepli, sağlığı kötüye gider. 1911’de dostu şair Sagıyt Remiyev’in daveti üzerine Astrahan şehrine gelir, Kırgız bozkırında kımız tedavisi görür. Kazan’a dönünce hastalığı yine azar. 1912’de kış aylarında dayısının yaşadığı Öçilǐ köyüne gidip üç buçuk ay yengesinin dayısının terbiyesinde sağlığını az da olsa düzeltir.

Kazan’a dönünce sağlığı yine bozulur. O sırada Musa Bigiyev, Tukay’ı Petersburg’a davet eder. Tukay önce Ufa şehrine, oradan da Petersburg’a gider. Onu burada tanınmış bir doktora gösterirler ve şairin veremin son evresinde olduğunu öğrenirler. Tukay iyileşeceğine inanıp Petersburg’tan Ufa’ya, bir hafta sonra da kımız içmek üzere Troitsk şehrine gider. 1912 yılın yaz sonlarında Kazan’a döner. 26 Şubat’ta yakınlarının tavsiyesiyle Klyaçkin hastanesine yatar. 1913 yılının 2 (15) Nisan günü akşam henüz 27 yaşındayken hayata veda eder (Xalit 1986: 104-150).

Tatar edebiyatının en önemli temsilcisi, kısacık ömrüne birbirinden eşsiz yüzlerce şiir, birçok makale, masal ve öykü sığdıran, Tatar halkının ruh ve düşünce dünyasının gerçek tercümanı, herkese hitap eden Tatar edebi dilinin temellerini atan Abdullah Tukay, hem halk edebiyatı ve geleneksel şiirin tecrübelerinden faydalanarak, hem dünya edebiyatının edebi geleneklerinden ve estetik anlayışından ilham alarak onları kendi eserlerinde birleştirip yeni bir tarz yaratan, Tatar edebiyatının gelişim sürecine en büyük katkıyı ortaya koyan büyük Tatar şairidir. Şiir ve nesirleri Cayık’ta, Kazan’da, Orenburg’ta, Petersburg’ta çıkan Fikĭr, Yoldız, El-Islah, Koyaş ve Tormış gazeteleri ile El-Gasrĭ’l-Cedit, Terbiyetü’l-Etfel, Añ, Yeşĭn, Yalt-Yolt ve Mektep gibi dergilerde yayınlanmıştır.

Şiirlerini Motıygıya medresesinde okurken yazmaya başlar, şöhreti bütün Rusya’ya yayılır. 1907’ye kadar yazdığı şiirlerinde Divan ve Tanzimat devri Türk şiirinin etkisi görünmektedir. İlk şiirlerinde temel iki konu mevcuttu: 1. Ezilmiş halkın kaderine bildirilen hemfikrin Rus klasik şiiri çerçevesinde işlenmesi; 2. Hürriyet, azatlık ideası.

Tukay hürriyeti her şeyden önce milletin hayatından çıkarak değerlendirir. Cehaleti, tembelliği, eski nizamlı medreselerin hayatını esaret olarak görür. 1905 ihtilalinden sonra bütün Rusya’da esen hürriyet havası içerisinde kültür seviyesinin düşüklüğü, halkın haklarından haberdar olmayışı konusunda endişelense de Tatar Türklerinin hak ve hürriyetlerinin iadesi konusunda geleceğe umutla bakmıştır (“Mujik Yokısı”, “Dustlarga Bĭr Süz” ve “İttifak Hakkında”vb.). “Sorıkortlarga” adlı şiirinde Tatar hayatındaki orta çağ düzeni ve kadimciliği amansızca hicvi çıplaklıkla tasvir etmektedir. Bu şiiriyle, daha sonra birçok şiirine konu olacak din’i menfaatleri için kullanan din ehillerine karşı acımasız mücadele başlatır (Xalit 1986: 104-150).

Şiirleri arasında millet ve milliyetçilikle ilgili olanları önemli yer tutar. Şair milletinin yükselmesini, hür olmasını, kadınların eğitim görmesini ister (“Milletke”, “Lezzet ve Tem Nersede?”). Bütün gücünü sevdiği Tatar halkından alan şair, Tatarlardan gelen her mihnete göğüs gerebileceğini, milleti için canını feda edebileceğini şiirlerinde yazmıştır (“Bǐr Tatar Şagıyrǐnǐň Süzlerǐ”).

Şiirinde çok eşliliği kınamakla birlikte kız çocuklarına yapılan baskı ve zulmü hicvi bir şekilde anlatarak, onların da istikballeri ve eğitimleri konusunda söz hakkına sahip olduklarını vurgulamakta, İslam dinini yanlış yorumlayarak kendi menfaatleri için kadınları ezen, hiçe sayan erkekleri eleştirmektedir (“Föryat”, “Ĭşten Çıgarılgan Tatar Kızına” vb.) (Özkan 1994: 53-63).

Karanlık baskı yıllarında Tatar edebiyatında siyasi ve ruhi karanlığa karşı mücadele veren en güçlü şairdir. 1909-1910’larda yazılan şiirlerinde ıstırap, hasret, üzüntü ve umutsuzluk motifleri şairin hem gönül haleti hem ülkedeki içtimai siyasi durumla ilgiliydi (“Ömidsǐzlǐk”, “Özĭlgen Ömĭd”, Közgǐ Ciller” vb.). Tukay, hakikati yorulmadan aramakla beraber öz çağına ve halkına olan sorumluluğunun tarihi anlamını da anlamaya çalışmıştır, lirik dünyası hep harekette olmuştur.

Dini motifleri içeren şiirleri Sovyet döneminde göz ardı edilse de XX. yüzyıl başı Tatar şairleri için âdeta ilham kaynağı olan Kuran, Tukay’ın yaratıcılığını da yüksek derecede etkilemiştir. Bu konulu şiirlerinin şairin Allah’a olan sonsuz inancından yazıldıkları görülür ("Teessör", "Vasiyetǐm" vb.). Tukay, Kuran’daki ayet ve sureleri de sıkça kullanmıştır (“Migraç”, "Kadǐr Kiç" vb.). Tatarlar ve bütün Türk dünyası tarafından sevilmesinin önde gelen nedenlerinden birisi de şiirlerinin bir Müslüman’ın yüreğine yakın ve düşünce dünyasına yatkın şekilde İslami motifler içermesidir (Zaripova Çetin 2011: 40-45). Aynı zamanda en çok çaba harcadığı diğer konu da İslam kanunlarına göre hareket etmeyen, gericilik taraftarı imamlara karşı çıkışlarıydı. Şair, dinin layığıyla bilinmemesinden veya unutturulmasından yakarmaktaydı.

Bütün bu konuların yanında aşk konulu şiirler de yazmıştır. En güzel aşk şiirleri, Kazan’da tanıyıp âşık olduğu, edebiyata meraklı, iyi bir eğitim gören Zeytüne Mevlüdova’ya yazılmıştır (“…ge”, “Kulıñ”, “Kızık Gıyşık” vb.).

Tatar mitolojisini içeren, yaşadığı coğrafyanın doğasını, halkının günlük uğraşını tasvir eden “Şürelǐ, “Par At”, “Tugan Cirĭme” adlı şiirleri, Kırlay köyünde yaşadığı yıllarının en güzel hatıralarıdır. Yetimlikle geçen acıklı hayatını “İsĭmde Kalganlar” adlı nesir eserinde de açıklamıştır.

Tatar çocuk edebiyatının da temelini atmıştır. Çocuklar için yazdığı şiirleri düşünce, karakter ve duygu açısından çok zengin ve derindirler. Halk edebiyatından gelen zekâ, dünyayı duygusal bir şekilde hissetme ve psikolojik olayların derinliği gibi özellikler, yaratıcılığında daima ilham kaynağı olmuştur. Özellikle 1906-1909’larda çocuklar için çok yazdı ve onlara hayatın anlamını meslek sahibi olmakta, millete yararlı eserler yazmakta, halka yol göstermekte olduğunu anlattı (“Ĭşke Çakıru”, “Kızıklı Şekĭrt”, “Sabıyga”, “Behĭtlĭ Bala”, “Mektepte” vb.). Halkı aydınlatma ve bilgilendirme arzusunun gayet güçlü olduğundan dolayı genç nesle bilgi ve terbiye verme yolları, amaçları onun pedagojik hizmetlerinde, sosyal-politik konulu makalelerinde, içtimai eserlerinde, şiirlerinde sıkça tekrarlanmaktadır (Mingazova 1911: 49-50).

Tatar şair ve aydınlarına halkı aydınlatıp yüceltme görevini yüklemiştir. “Tugan Tĭl” adlı şiiri Tatar milletinin milli marşı olarak kabul edilmiştir. Ömrünün baharında dünyadan göçen Tukay, geride bıraktığı güzel eserleriyle halkına lâyıkıyla hizmet etmiş, şöhreti dar milli sınırları aşarak daha kendisi hayattayken bütün Türk dünyasına ve başka birçok halka ulaşmıştır. Bir şair olmakla beraber bir mektepti, bir ekoldü. Birçok Türk şairi –Başkurt Mustay Kerim, Kazak Muhtar Auezov, Oljas Süleymanov, Çuvaş Peder Huzangay, Kırgız Cengiz Aytmatov, Özbek Gafur Galem, Azerbaycanlı Samed Vurgun- onu üstadı olarak tanıdı, ona şiirler yazdı, hayatını eserlerini kendi yaratıcılığının temeline aldı. Tukay’ın şiirleri değişik Türk lehçelerine tercüme edilmiş, şanı Türkiye’ye de ulaşmıştır. 1913’te şairin vefatından sonra Türk Evi, İslam Dünyası, Tasvir-i Efkâr’da Tukay hakkında birçok yazı yayınlanmıştır. Türk Evi mecmuasının aynı yılın 16. sayısı tamamen Tukay’a ithaf edilmiştir. Ünlü Türk edebiyatçılarından Fuat Köprülüzade, Tukay’ın hayat ve sanatını derin ve çok yönlü bir biçimde anlatmış, onu “ulusal vicdan” olarak nitelendirmiş ve çok genç yaşta edebiyattan ayrılmasının bütün Türk dünyası için acı kayıp olduğunu belirtmiştir.

Çocuk edebiyatı yazarı, tercüman, eğitici, ders kitapları yazarı, folklorcu, eleştirmen, hiciv-mizah ustası ve gazeteci Tukay’ın fikirleri, edebiyat ilim ve sanat alanlarındaki eserleri bugün de Tatar Türklerinin hayatını aydınlatmaya devam etmektedirler. XX. yüzyıl başlarında Tatarların siyasi ve sosyal hayatı, manevi kültürü, geleceğe dair arzu ve ümidi, Tukay’ın şiirlerinden öğrenilir. Milletinin gelişmesini ve yükselişini hayal eden Abdullah Tukay’ın eserlerine bakarak Tatar “milli düşünce” anlayışına da varılır. Tukay, Tatarlar için hakikati olduğu gibi gözlerin önüne seren bir koruyucu, kılavuz ve umuttur. Şiirleri, halkın beğenisini toplayarak halk eserlerine dönüşmüş, şiirlerindeki sözleri ise deyimler ve özdeyişler arasında yer almıştır. Şairin vefatından sonra ressamlar, besteciler, şairler, yazarlar eserlerinden ilham alarak kendi şaheserlerini ortaya koymuşlardır. Doğum günü olan 26 Nisan tarihinde her sene Kazan’da Şiir bayramı yapılmakta, ünlü şair, yazar, sanatçı ve heykeltıraşlara en büyük ödül, Abdullah Tukay Devlet Ödülü verilmektedir. Tukay’ın Doğum Yıldönümleri Uluslararası Türksoy Teşkilatının girişimiyle Ankara’da da kutlanmış ve Tukay adı Ankara’nın merkezi sokaklarından birine verilmiştir.