Madde Detay

Ufa şehrinin Sterlitamak kazasına bağlı Tatar köyü Soltanmorad’da imam bir ailede doğdu. Önce anne ve babasından sonra Keşekli köyü medresesinde eğitim gördü ve köyün ilkokulunda Rusça öğrendi. 1898’de Orenburg’da “usul-i cedit” sistemiyle eğitim veren “Xöseyǐniye” medresesine gönderildi. 1905’te şakirtlerin ayaklanmasına katıldığı için medreseden kovuldu. 1906’da eğitimini Ufa şehrindeki “Galiye” medresesinde devam etti. Medreseden ayrılınca Kazak bozkırlarında ve Astrahan bölgesinde öğretmenlik yaptı, Ural’da çeşitli işlerde çalıştı. 1909’da üniversite eğitimi için Kazan’a gelse de hayalîni gerçekleştiremedi. Fen bilgilerini, tarihi, felsefeyi öğrendi, dünya edebiyatı klasikleriyle tanıştı. 1912’de Kiev Üniversitesi’nde misafir öğrenci oldu, Müslüman ve Rus sosyalist gençleriyle Çar rejimi aleyhine çalışacak gizli teşkilat kurma çalışmalarına katıldı. Toplantı ihbar edilince Lukyanovsk kazası hapishanesine atıldı. 1917 Devrimi’ne kadar polis gözetiminde yaşadı. Hapisten çıkınca Kazan’a döndü ve zamanın önde gelen Añ dergisinde çalışmaya başladı.

1915–1917’lerde Ufa’da “Galiye” medresesinde hocalık yaptı. 1917 Ekim Devrimi’nin ilk günlerinden Ufa Müslümanları Arasında Halkçılığı Yayma Komitesi’nde görev aldı. Rusların Sosyalist Devrimci (Es-Er) partisine katılarak İrek (daha sonra Bezneñ Yul) adlı gazetede çalıştı. 1918 Ocak ayında Stalin’in daveti üzerine Merkez Müslüman Komiserliği başkanı Mullanur Vahitov’un yardımcısı oldu. 1918’de Petrograd’ta çıkmaya başlayan ve sonra Moskova’da yayımlanan Çulpan adlı gazetenin kurucusu ve redaktörü oldu. 1920’li yıllarda aktif çalışmaları için Hizmet Kahramanı ismine layık bulundu. 1924 yılının Şubat ayında Moskova’da Tatar-Başkurt Öğretmenler Kurultayı’na katıldı, milli okulların geliştirilmesi, eğitimin yeni usulde yapılması, yeni programların hazırlanması üzerinde çalıştı. 1925–1927’lerde Tataristan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı’nın İlim Merkezi’nde görev yaptı. 1926’da I. Bütün Sovyet Türkoloji Kurultayına (Bakü) Tataristan’dan delege olarak katıldı. 1928’de Rusya Federasyonu Devlet Sanat İlimler Akademisi’nin gerçek üyesi seçildi. Doğu’yu Öğrenme Bütün Sovyet İlmi Teşkilatını düzenledi. 1927–1938 yılları arasında Kırım’da Yalta şehrinde verem tedavisi gördü. Ağır hastayken 1938’de tutuklanarak Kazan’a getirildi. Yargılandı ve “halk düşmanı” ilan edildi. Eserleri yasaklandı. Yazar, Pleten hapishane revirinde eceliyle öldü. Kazan’da Arhangel mezarında defnedildiği hususunda bilgiler olsa da edibin mezarı bilinmemektedir (Hesenov 1986: 338-358).

1909–1912’lerde Kazan’da romantik tarzda yazdığı eserlerinde (“Zeki Şekǐrtnǐň Medreseden Kuvıluvı”, “Tatar Xatını Niler Kürmi”, “Yaz Başı”, “Diňgǐzde”, “Söyü-Segadet”, “Utı Süngen Cexennem”, “Karak Mulla”, “Kart Yalçı”, “Yeş Yörekler” vb.) medreselerde kadim eğitim sistemi eksikleri, şahıs özgürlüğü, anlamsız yaşamı sorgulama, gönül arayışları, millete hizmette bulunma isteği, aile içi ilişkiler, sosyal eşitsizlik, kadın özgürlüğü vb. sorunları gündeme getirdi. 1910’da yazdığı en önemli eseri Tatar Xatını Niler Kürmi'de Tatar köyünün karmaşık hayatını, kadınların dramatik kaderini, sosyal motifleri, Tatar Türklerinin düğün geleneğini detaylı anlattı. 1912’de yazdığı Tatar nesrinde psikolojik romana temel atan ilk hacimli eseri Yeş Yörekler adlı romanında eski görüşlü babalarla artık daha farklı yaşamak isteyen çocuklar arasındaki çatışma anlatılmakta. 1913–1917’lerde yazdığı eserlerinde (“Kötüçǐler”, “Tabigat Balaları”, “Merxümnǐň Defterǐnnen”, “Bǐznǐň Könner” vb.) sosyal meseleleri işledi (Yarullina Yıldırım 2016: 60-89).

Bǐznǐň Könner adlı romanı, bütün Türk boyların edebiyatında tarihi-ihtilal roman türünün ortaya çıkmasına vesile oldu. “Tatar Şagıyrlerǐ”, “Tatar İmlası”, “Yaňa Edebiyat”, “Edebiyat Derǐslerǐ”, “Tatar Tǐlǐ Niçǐk Ukıtılırga Tiyǐş” vb. Tatar Türkçesi ve edebiyatıyla ilgili ilmi makaleler ve ders kitaplarını da bu dönemde hazırladı. Eleştiri yazılarında milli şuurun oluşması, edebiyat, müzik, millî tiyatro gibi sanat alanlarının, folklorun gelişimiyle ilgili yazdı. Başkurt ve Kazak Türklerinin tarih ve kültürüne de önem verdi. Kazak Kızı adlı romanında Kazakların yaşayışları çerçevesinde aşk ve mutluluk uğruna verilen mücadele, çeşitli kabilelerin arasında gerçekleşen sosyal sorunlar ve millî özgürlük için mücadele ön plandadır. Başkort Kızı Gölbike adlı eserinde ise Başkurt Türklerine özgü alışkanlıklardan ve türkülerden bahsetti (Zaripova Çetin 2016: ıx-xı)

1917 Devrimi sonrası yazılan Yaňa Kǐşǐler adlı tek dram eserinde, Kızıl Çeçekler ve Tiren Tamırlar gibi sosyal içerikli romanlarında yeni Sovyet hükümetinin kazançları ön planda. 1922’de Tatar çiftçilerinin toprakla uğraşını, hayat felsefesi ve milli bayramı Sabantuy’u Almaçuar adlı eserinde ele aldı. Âdemler adlı eseri ise İdil-Ural bölgesinde yaşanan açlık faciasını en gerçekçi manzaralarla yansıttı. Bütün Türk edebiyatlarına yazarın ve eserlerinin etkisi olmuştur. (Xesenov 1989: 181-200).

Rusya İlimler Akademisinin Tataristan Şubesi Dil, Edebiyat ve Sanat Enstitüsü Alimcanov İbrahimov’un adını taşımakta.