Madde Detay

Şairin asıl adı Memmed İnfiloğlu İbrahimov’dur. 1933 yılında Nahçıvan’a bağlı Şahbuz ilçesinin Nurs köyünde dünyaya geldi. Doğduğu ay ve gün tam olarak belli olmasa da şair, resmi nüfus kayıtlarında yer alan 14 Ekim tarihini doğum günü olarak benimsedi ve eserlerinde de bu tarihi kullandı. ”Araz” mahlasını ilk olarak 1973 yılında yayımlanan Qanadlı Qayalar adlı eserinde kullanan şair, 1974 yılından sonra soyadını “Araz” olarak değiştirdi. Memmed Araz’ın babasının adı İnfil Kişi, annesi ise Cahan Hanım’dır. Beş çocuklu bir ailenin üçüncü çocuğu olan Memmed Araz 1940 yılında, doğduğu köyde okula başladı. Şairin ilkokul yılları II. Dünya Savaşı dönemine denk geldiğinden, bir yandan okurken diğer yandan savaşa giden büyüklerin yerine çobanlık ve hamallık gibi işler yaptı. Savaştan sonra komşu Kendşahbuz köyünde ortaokula devam etti ve 1949 yılında buradaki öğrenimini tamamladı. 1950 yılında Bakû’ya gitti ve V. İ. Lenin adına Azerbaycan Pedagoji Enstitüsü’nün Coğrafya bölümüne kaydoldu. Üniversitede faaliyet gösteren Edebiyat Derneği’nin faaliyetlerine katıldı. 1954 yılında yükseköğrenimini tamamladı (Okumuş, 2009: 64-75).

Memmed Araz, fakülteyi bitirince doğduğu köye döndü ve Şahbuz ilçe merkezinde iki yıl öğretmenlik yaptı. 1957 yılında Bakû’ya döndü ve Azerbaycan Nazirler Sovyet’i yanındaki Baş Metbuat İdaresi’nde sorumlu danışman görevine getirildi. 8 Kasım 1958 yılında, mesleği edebiyat öğretmenliği olan Gülxanım Feteliqızı Melikmemmedova ile evlendi. Bu evlilikten iki çocuğu oldu. 1959 yılında Moskova’daki SSCB Yazıçılar İttifaqı tarafından düzenlenen edebiyat kursuna katıldı. 1961 yılında kursu tamamlayarak Bakû’ya döndü ve Maarif Neşriyyatı’na redaktör olarak görevlendirildi. 1970 yılında Azerbaycan Yazarlar Birliği’nin Poeziya Bölümü’nün başına getirildi. 1981 yılına kadar kaldığı bu vazifeden uzaklaştırıldıktan sonra Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı’nda baş redaktör muavini oldu. 1973 yılının sonunda Parkinson hastalığına yakalandı. Zamanla hastalığı ilerledi ve 1990’ların başında evden çıkamayacak duruma geldi. Bu tarihten itibaren edebi çalışmalarını evinde sürdürdü.1991 yılında, SSCB döneminden beri sanatçılara verilen en büyük ödül olan “Halk Şairi” unvanına layık görüldü. Aynı yıl, Türkiye’de Hz. Muhammed’in doğumu vesilesiyle düzenlenen şiir yarışmasına katılarak birinci oldu. Ömrünün sonuna kadar şiir yazmayı sürdüren Memmed Araz, 2004 yılında vefat etti ve düzenlenen devlet töreninin ardından Fahrî Hiyaban’a defnedildi (Okumuş, 2009: 75-88).

İlk şiirini henüz ortaokul öğrencisiyken dokuzuncu sınıfta yazan Memmed Araz, şiir merakını üniversite yıllarında da sürdürdü. Coğrafya bölümünde okurken, derslerden sonra üniversitenin edebiyat derneğine gitti ve bu dernekte Azerbaycan’ın önemli yazarlarından birisi olan İsmayıl Şıxlı ile tanıştı. Dernekte yazdığı “Yanın İşıqlarım” başlıklı ilk şiiri 1952 yılında İnqılab ve Medeniyyet dergisinde yayımlandı (Okumuş, 2009: 74-75).

1959 yılında, şairin Sevgi Neğmesi ismini taşıyan ilk şiir kitabı “Memmed İbrahim” imzasıyla yayımlandı. Bu kitapta sevgi konulu çok sayıda şiire yer verdi. 1961 yılında Üç Oğul Anası ismini taşıyan ikinci şiir kitabını yayımladı. Bu kitaptaki şiirlerinde ağırlıklı olarak savaş karşıtlığı, doğa ve vatan sevgisi gibi konuları işledi. Kitaba ismini veren “Üç Oğul Anası” başlıklı şiirde üç oğlunu savaşta kaybeden Azerbaycanlı bir kadının acısını başarılı bir şekilde işledi. Şairin, “Memmed İbrahim” imzasıyla yayımlanan üçüncü şiir kitabı Men Seni Taparam ismiyle yayımlandı. Bu kitapta Memmed Araz, daha olgu şiirler yazarak sanatçı kişiliğindeki gelişmeyi gösterdi (Okumuş, 2009: 89-90).

1964 yılında yayımlanan Araz Axır isimli kitapta poem türünde üç şiire yer verdi. Kitapla aynı ismi taşıyan “Araz Axır” başlıklı poemde vatanı için Berlin’e kadar savaşmaya giden genç bir mühendisin kahramanlığını ve geride bıraktığı sevgilisine duyduğu özlemi anlattı (Okumuş, 2009: 91). 1966’da yayımladığı Anamdan Yadigâr Neğmeler isimli kitabında daha çok kendi ailesine ve bireysel yaşamına dair şiirlere yer verdi. Şair, daha sonra 1967’de Ömür Karvanı, 1969’da İllerden Biri, 1973’te Qanadlı Qayalar, 1974’te Atamın Kitabı, 1978’de Oxuyucuya Mektub, 1979’da Aylarım, İllerim, 1983’te Dünya Senin, Dünya Menim, 1986’da Seçilmiş Eserleri, 1992’de Daş Harayı ve aynı yıl yayımlanan Dünya Düzelmir, 1994’te Qayalara Yazılan Ses, 1998’de Yol Ayrıcında Söhbet isimli şiir kitaplarını yayımlandı (Okumuş, 2009: 91-106).

Şair, 1952-1965 yılları arasını kapsayan ve sanatının “arayış devri” olarak nitelenebilecek ilk dönem şiirlerinde aşk, sevgi gibi bireysel konular yanında sosyal sorunlara da yer verdi (Okumuş, 2009: 152-153). Asıl olgunluk dönemi şiirlerini 1965 yılından sonra yazdı. Onun olgunluk dönemindeki poetikasının şekillenmesinde II. Dünya Savaşı sonrasında savaşın tesirlerinin edebiyata yansıması, SSCB ordusunun İran’a girmesiyle Azerbaycan edebiyatında uyanan milli şuur, Kruşçev döneminde görülen görece özgürlük ortamı ve 1960’lı yıllarda Azerbaycan edebiyatında yeni bir neslin ortaya çıkarak bireysel konulara yönelmesi gibi gelişmeler etkili oldu (Okumuş, 2009:166-169). 1966’da yayımlanan Anamdan Yadigâr Neğmeler kitabında yer alan şiirlerinde, Azerbaycan edebiyatında 1960’lı yıllarda görülen yeni insan anlayışına yer vererek insanı yücelten şiirler yazdı. Eleştirmenler tarafından şairin “poetik manifestosu” olarak kabul edilen Ömür Kârvanı’nda şiir ve sanat hakkındaki görüşlerini yansıtan çok sayıda şiire yer verdi (Okumuş, 2009: 175-177).

Şair 1970’li yıllarda sanatının zirvesine ulaştı. Bu yıllarda felsefi arka planı olan, dünya, insan ve zaman kavramlarını ele alan şiirler yazdı. 1970’li yıllarda ortaya çıkan lirik-felsefi şiir anlayışı 1980’lerden itibaren daha da ağırlık kazandı (Okumuş, 2009: 187-190). Memmed Araz’ın şiirlerinde dünya imajı, filozofların fikirlerinin bir tür poetik yansıması olarak fazlaca yer aldı (Okumuş, 2009: 196-199). Şair, şiirlerinde tabiat unsurunu felsefi bir arka plan ile ele aldı. O, şiirlerinde tabiatı bir tablo olarak yansıtmakla yetinmedi, aynı zamanda tabiatın özünü anlamaya yönelik felsefi bir sorgulamaya yöneldi (Okumuş, 2009: 202).

Şair, Azerbaycan Türkçesi’ni ustaca kullanarak orijinal imajlar oluşturdu. Şiirlerinde hece ölçüsünü kullandı. Atasözlerine, deyimlere ve halk söyleyişlerine çokça yer verdi ve modern şiiri halk şiiri ile birleştirdi. Çevre problemlerine dikkat çeken şiirler yazdı. Cenubî Azerbaycan ve Araz meselesine dair yazdığı şiirlerde Azerbaycan Türkeri’nin ikiye bölünmüşlüğünü milli unsurları öne çıkartarak anlattı. Araz nehri ile ilgili çok fazla şiir yazdığı için “Araz şairi” olarak anıldı (Okumuş, 2009: 140-141).

Memmed Araz, şiirlerini yazarken Azerbaycan Türklerinin milli ve manevi değerlerini, halkın hayatını ve psikolojisini göz önünde bulundurdu. Qurbanî, Abbas Tufarqanlı, Aşıq Alı gibi halk şairlerinden beslenerek şiirler yazdı (Abdullayev, 2007: 483).