Madde Detay

Tatar edebiyat ve basın dünyasının tanınmış isimlerinden olan Ayaz İshakî, Kazan ilinin Çistay ilçesinin Yevşirme köyünde İlacetdin Hazret ailesinin bir ferdi olarak dünyaya gelmiştir. Ayaz İshakî, 5 yaşında okumayı öğrenir ve ilkokul eğitimini kolayca tamamlar. O,1890 yılında Çistay Medresesindeki öğrenimine başlar, 1893 yılında Kazan’ın Kül Boyu Medresesinde eğitimini devam ettirir (Nurullin 1991: 5; Kamalıeva 2009: 45-46) Ayaz İshakî’nin öğrencilik yıllarında çeşitli medreselere gidip dinî, ilmî, edebî, tarihî konularda dersler alır, tartışma gecelerine katılır. O, bu dönemde Rusya’da Türk dilinde çıkarılan tek gazete olan “Tercüman”ı devamlı okur. İsmail Gaspıralı’nın çıkardığı bu gazete, Türk halklarını aydınlığa ve yeniliğe çağırmasıyla, bu düşüncelere gönül veren Ayaz İshakî’nin fikri gelişimine büyük katkı sağlamıştır (Kamalıeva 2009: 46).

Ayaz İshakî, 1897’de Emirhanovlar Medresesinde çalışmaya başlar. İshakî, Türk edebiyatını çok iyi öğrenir. Daha sonraki senelerde yazar, Rus ve Batı Avrupa edebiyatı ile yakından ilgilenir. 1902 yılında Orenburg’un Hüseyniye Medresesinde çalışır. Ayaz İshaki, Rus edebiyatından özellikle L. Tolstoy, İ. Turgenev; Batı edebiyatından Knut Hamsun,Guy de Mauppasant, Oscar Wilde’nin eserlerini büyük bir ilgiyle takip eder. Bütün bu bilgi birikiminin ardından kendisi de yazmaya başlar. Kısa sürede “Taalümde Saadet veya İlim Öğrenmede Rahat Ömür (1899)”, “Kelepüşçü Kız (1900)” hikâyeleri; “Üç Hatın Bilen Tormış (1900)” dramı onun büyük bir yazar olduğunu gösteren ilk eserleri olarak ortaya çıkar (Nurullin, 1991: 5-6; Kamalıeva 2009: 47).

Yazar, 1904 yılında Putilyakov adına “Tan Yıldızı” gazetesi çıkarır. Çarlık hükümetine karşı konuşmalar yapar, yazılar yazar; bu sebeple ara sıra hapse atılır, daha sonra ise sürgün edilir. “Tan Yıldızı” kapatılınca, çalışmalarını 1907 yılının Nisan-Ağustos aylarında çıkarılan “Tavış”(Ses) gazetesinde devam ettirir. Ayaz İshakî, 4 Nisan 1913’te serbest bırakılır fakat Kazan’da yaşamasına izin verilmez. Yine de gizlice Kazan’a gelir. O, ilk defa kendi yönetiminde Y. Akçura, M. Bigiyev, S. Remiyev, M. Gafuri, Z. Velidi'lerin de katılımı ile “İl” gazetesini çıkarır. “İl”, 1915’te hükümet tarafından kapatılır. Bundan sonra Moskova’da “Bizim İl” (1916-1917) adlı gazeteyi çıkarırlar (Kamalıeva: 2009: 50).

Ayaz İshakî’nin millî özerklik hayalleriyle hareket ettiği ve Türk halklarının birliğinin sağlanması için mücadele ettiği sıralarda, Ekim Devrimi gerçekleşir. Devrimciler galip gelir, yönetim Bolşeviklerin eline geçer. Ayaz İshakî, Türk dünyasının bütünlüğünü reddetmeden içinde bağımsız bir İdil-Ural fikrini savunmaktadır. Millî devlet ideali ile çalışanların çoğu hapse atılır. Ayaz İshakî de vatanını terk etmek zorunda kalır ve Çin’de, sonraları ise Fransa’da, Almanya’da, Polonya’da yaşar. Temmuz 1939’da Türkiye’ye göç eder. (Mehmutov, Gaynanova 1991: 656; Kamalıeva 2009: 52) Bir müddet İstanbul’da kalır, daha sonra Ankara’ya yerleşir. Ayaz İshakî 22 Temmuz 1954 yılında vefat eder ve Edirnekapı Şehitliği’ne defnedilir.

Ayaz İshakî’nin eserleri, işlediği konularıyla, betimlemeleriyle, karakterleriyle yaşadığı çağını yansıtır. Yazar, Arap, Fars ve Rus edebiyatlarını da yakından tanır. Şairane hislerle ve zorluklarla dolu hayatını eserlerine yansıtmıştır. Onun idealleri ve milletine olan inancı, sağlam karakterinin temellerini oluşturur. Eserlerinin zenginliği ve başarısı, ele aldığı konuların çokluğu, hayatın çeşitli yönlerini yansıtabilmesi ve oluşturduğu tiplerin renkliliğinden kaynaklanmaktadır. Yazarın tarihî eserlerinde de, edebî eserlerinde de zamanın meselelerini aydınlatma, aktüel problemleri çözme çabası öne çıkar. Ayaz İshakî’nin roman ve hikâyeleri Tatar nesir tarihinin büyük bir bölümünü teşkil eder. Onun eserleri olmaksızın, devrime kadarki Tatar köy ve şehir hayatını, medresesini, öğrencisini, hocasını ve daha pek çok yönünü tam olarak ortaya koymak mümkün değildir. Onun tasvir yeteneği çok güçlüdür. Örneğin, “Dilenci Kız” romanında Kazan’daki hayat, fakir mahalleler, genelevler, yalancılık, kirlilik, hasta kadınlar, hasta çocuklar ürpertici şekilde tasvir edilir. Medrese ve öğrenci hayatının hem kötü hem de iyi taraflarını, şakalaşmalarını, oynayıp gülmelerini ve hatta kavgalarını iç sıcaklığıyla tasvir eder. Ayaz İshakî’nin nesirleri psikolojik tasvirler açısından da oldukça zengindir. Kahramanların iç dünyaları genellikle tabiat şartlarıyla paralel olarak verilir (Nurullin, 1991: 5; Kamalıeva 2009: 52-53).

Tatar tiyatrosunun ilk resmî temsili 21 Nisan 1906 yılında Ufa’da Ayaz İshakî’nin “Üç Kadınla Hayat” dramı ile açılır. Ayaz İshakî, genellikle dram, üzücü çatışmalar üzerine eserler ortaya koyar. Ayaz İshakî kadın hak ve özgürlüğünü savunan bir yazardır. O, eserlerinde kadın haklarına önem verir, onların yaşamını kolaylaştırmaya çalışır. Bazen kadınların düştükleri kötü durumları ortaya koyarak çözüm yollarını gösterir. Kadınları genellikle ileri görüşlü, becerikli, erkeklere göre daha aktif olarak tasvir eder (Mehmudov, İlyalova, Gıyzzet 1988: 34; Kamalıeva 2009: 53).

Ahlaki ve terbiyevi noktadan bakıldığında dinin iyi taraflarını görür. Halkı yakınlaştırmada, bir araya toplamada dinin rolünü iyi bilir. Ayaz İshakî’nin Ruslara karşı olduğu hakkında fikirler de bulunmaktadır. Eserlerinde Rus-Tatar ilişkilerine büyük yer vermekle birlikte onun düşmanlığı Rus halkına karşı değildir. O, büyük ölçüde tenkidini devrin Rus yönetimine yöneltmiştir. Ayaz İshakî, Rus edebiyatını, Rus yazarlarını çok okumuştur. Ruslara karşı olduğu söylenen “Züleyha" piyesinde, o aynı zamanda “merhametli bir Rus ihtiyarına” da vakıa kahramanları arasında yer verir. Ekim Devriminden sonra Ayaz İshakî’ye bazı iftiralar atılır. Hatta en büyük Tatar yazarlarından bazıları bile, onu Tatar edebiyat dünyasından dışlamaya çalışır. Basında hakkında sürekli olumsuz yazılar yayımlanır. Bu arada edebiyat tarihi kitaplarına onunla ilgili maksatlı yorumlar yerleştirilir. Bu yayınlarda onun “ırkçı” olduğunu iddia ederler. Bu arada “komünist” olduğunu söyleyenler de çıkar. Zamanın geçmesiyle gerçekler anlaşılır, görüşler değişir. Onun vatanını, milletini ne kadar sevdiği, ömrünü bu uğurda harcadığı gerçeği kabul edilir (Sehepov 1997: 97; Kamalıeva 2009: 55).